Vera - 01.02.2002, Blaðsíða 66

Bára Magnúsdóttir
Eg horfi reið um öxl
Viðtal við Herdísi Helgadóttur

Herdís Helgadóttir mannfræöingur fæddist í
Reykjavík 15. maí 1929. Faðir hennar var hús-
gagnasmiður og gekk í Kommúnistaflokkinn
1933. Hún ólst því upp við sífellda umræðu um
þjóðfélagsmál og fór alltaf í kröfugöngu 1. maí.
Hún var á Austurvelli þegar Natóslagurinn var.
Hún giftist 1950 og eignaðist sex börn, var úti-
vinnandi frá 1960. Gekk í Rauðsokkahreyfing-
una, fór sextug í Háskóla íslands haustið 1989
og lauk mastersprófi vorið 2000.
BÓKIN
„Mastersritgeröin mín Konur i hersetnu landi. (Ísland á ár-
unum 1940-1947) er undirstaða bókarinnar Úr fjötrum - is-
lenskar konur og erlendur her sem kom út 2001. I bókinni
fjalla ég um daglegt líf með heri tveggja stórvelda inni á
gafli frá maí 1940 fram í apríl 1947.
Ég var barn og unglingur á þessum árum og varð fyrir
miklum áhrifum af öllum þeim skyndilegu og ótrúlegu
breytingum sem urðu við komu hersins inn í þetta staðnaða,
fátæka samfélag þar sem örbirgð hafði veriö hlutskipti
margra um áratuga skeið.
Hér varð bylting á efnahagslega sviðinu sem verkaði á
allt annað. Það varð til ný þjóð sem reis upp úr eymd og fá-
tækt kreppunnar og þorði að hafa skoðanir og krefjast mann-
sæmandi lífs.
í skólanum var okkur uppálagt að tala aldrei við hermenn
eða þiggja af þeim sælgæti. Við áttum að forðast þá eins og
heitan eldinn. En þaö var hægara sagt en gert því þeir voru
í hrönnum í strætó, fylltu allar götur, búðir og bíó og stór
kampur var rétt við skólann í Laugarnesinu. Þá bjuggu
38.000 manns í Reykjavík, þar af 10.000 undir 15 ára aldri,
og allt að 18-19 þúsund hermenn sem ekkert var hægt aö
forðast. Þetta voru í raun fáránleg fyrirmæli.
Fljótlega var farið að segja að þær konur sem sáust með
hermönnum væru í 'ástandinu' - það orð er skammaryrði í
mínum huga. Hið svokallaða ástand var tilbúningur úr ráða-
mönnum sem fannst þeir vera að missa sjálfsögö yfirráð sín
yfir konum. Þeir sáu fyrir sér útrýmingu þjóðarinnar ef flest-
ar ungar konur yrðu ástfangnar af hermönnum og flyttu úr
landi.
Karlmenn og unglingspiltar gerðu aðsúg að konum sem
voru meö hermönnum jafnt um hábjartan dag sem á kvöld-
in. Þeir tuskuðu þær til, kölluðu þær mellur og hórur, hrintu
þeim á milli sín og hótuðu jafnvel að raka af þeim hárið svo
allir sæju hvers konar svikarar þær væru. Ég varð vitni að
slíkri árás á götunni heima. Þetta var í hádeginu þegar allir
voru á leið heim í mat og stúlkan sem ráðist var á var trúlof-
uö breskum liðsforingja. Þá rann upp fyrir mér ellefu ára
telpunni að ekki væri allt meö felldu. Mér fannst mjög órétt-
látt að karlmenn gátu valsað um allt með hermönnum en
ráðist var með ofbeldi á þær konur sem eitthvað komu ná-
lægt þeim. Unglingsstrákar voru ráðnir í Bretavinnuna og
skólastrákar sem eitthvað kunnu í ensku uröu túlkar hjá
66