Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 41

gjaldgengur á hinu landspólitíska sviði. Með gerðum
hans er grunnur lagður að ættarveldi Sturlunga, m. a.
með því að setja Snorra í fóstur til Jóns. Sterk ættarvitund
Sturlunga sést í síðasta hluta sögunnar ... Sæmd og virð-
ing Sturlu hefur verið byggð upp smátt og smátt í sög-
unni, og birtist nú sem yfirlýsing. Sturla býðst sjálfviljug-
ur til að lækka seglin, gegn því að vera tekinn í tölu höfð-
ingja. Það er það sem Jón Loftsson gerir.52
Það undirstrikar einnig þá skoðun að Sturlungar hafi kunn-
að á því skil að nota frásagnarlist sér og ættinni til framdráttar
að sérstök saga skuli hafa verið skráð um ættföður þeirra,
Hvamm-Sturlu. Og þegar gerð er grein fyrir niðjum Þórðar Gils-
sonar meðal helstu höfðingjaætta landsins, þrátt fyrir að völdin
séu nýleg og ættirnar raktar í gegnum kvenlegg til Þórðar og
konu hans frá Snorra goða og Guðmundi ríka, hefur það tví-
mælalaust verið gert til að færa sönnur á góða félagsstöðu
þeirra. Athygli vert er í þessu sambandi að engin sérstök saga
hefur verið skrifuð svo vitað sé um valdamestu höfðingja 12.
aldar, Oddaverjann Jón Loftsson og Haukdælinn Gissur Halls-
son sem gátu þó báðir rakið ættir sínar til norskra konunga.53
Réttlætanleg valdabreyting
Seinni hluti 12. aldar eða tímabilið sem Sturlu saga spannar
er undanfari stórbreytinga á samfélaginu. Breytingin endur-
speglast vel í samanburði á Hvamm-Sturlu og sonum hans.
Hvamm-Sturla er dæmigerður gamaldags goði en synir hans og
Guðnýjar Böðvarsdóttur eru gott dæmi um stórgoða eða héraðs-
höfðingja. Hvamm-Sturla háði valdabaráttu sína við aðra goða
á þingum og heima í héraði og jók hægt og bítandi við kjarna-
svæði sitt sem var við dauða hans mun öflugra en það sem hann
tók við. Vopnuð valdabarátta var í lágmarki og einungis af illri
nauðsyn og er réttlætt í sögunni. Megináhersla er samt lögð á
virðingarverðar sættir og sáttargerðarmaðurinn Jón Loftsson
leikur þar lykilhlutverk. Engan veginn er tilviljun hvað sögurit-
ari leggur mikla áherslu á hvað hann ber af öðrum landsmönn-
um að virðingu og mikilleika. Stórgoðarnir mynduðu aftur á
móti með mægðum, auðsöfnuði og pólitískum klækjum það
sem gjarnan hefur verið kallað héraðsríki þar sem fleiri en eitt
og fleiri en tvö goðorð söfnuðust á fáar hendur. Þessi breyting
sem er hin mikilvægasta á stjórnkerfi þjóðveldisins leiddi til
mun alvarlegri vopnaðra átaka þegar á leið og síðar til upp-
lausnar og loka þjóðveldisins. Hún er að gerjast í byrjun 13. ald-
ar eða á ritunartíma Sturlu sögu en þá er jafnframt uppgangur
Sturlusona hvað mestur og er það ef til vill lykillinn að skilningi
á tilgangi söguritara.
Freistandi er að ætla að heildarhugmynd að baki Sturlu sögu
sé innganga Hvamm-Sturlu, valdalítils goða, sem ryður sér til
rúms með framtakssemi og dugnaði í hóp heldri goða landsins
og hvernig sú upphefð opnar braut fyrir seinni tíma uppgang
sona hans. Færa má rök fyrir því að Sturlu saga sé bókmennta-
legt verk og að Sturlungar sjálfir hafi haft hönd í bagga með frá-
sögninni og hvernig innganga þeirra á leiksvið sögunnar eigi að
líta út. Auðvitað leggur slík bókmenntaleg mótun eigið pund
sanninda á vogarskál sögunnar en þrátt fyrir allt rýrir það ekki
heimildargildi hennar. Jafnframt má draga þá ályktun að Sturlu-
saga kunni einnig að vera að hluta til dæmisaga sem sýni að
þótt deilumál beri að leysa með sáttum og vopnuð átök skuli
forðast, geti verið nauðsynlegt að dugmiklir goðar stækki goð-
orð sín á kostnað þeirra veikari. Óhæfur og heimskur goðorðs-
maður er ekki fær um að vernda þingmenn sína fyrir ágangi og
yfirgangssemi og því sé réttlætanlegt að gera breytingar, jafnvel
þótt um erfðagoðorð sé að ræða.
%
Ur Króksfíarðarbók.
39