Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 89

þegja ... Guð kristninnar er einvaldur og hann er karlmaður.
Hann er sá samnefnari eða sú yfirskilvitlega táknmynd
(„transcendal signifier") sem allt gengur upp í. I mynd hans má
sjá tilhneigingu karlveldisins til að koma allri menningu og trú-
arbrögðum í einn farveg." Norræn trú hafði hinsvegar ekki
fastmótað kerfi og var í eðli sínu umburðarlynd.55 „Kristnin
leggur áherslu á hið andlega sem hefur sig upp yfir líkamann og
hið stundlega. Konur eru birtingarmyndir líkamans og freist-
inga hans ... Með líkama sínum geta konur náð valdi á körlum
og grafið undan trú þeirra og samfélagi".56 Helga telur kynferð-
ið mjög mikilvægt í orðræðu um kristnitökuna „þar sem konum
og kvengervingu er beitt gegn karlmennsku kristninnar. Aðal-
vopn heiðingja í baráttu við kristniboða er níð, en meginuppi-
staðan í níði er kvengerving og ásökun um ergi, þ.e. samkyn-
hneigð. Sanna kristniboðar karlmennsku sína og reka kvenleik-
ann af höndum sér með því að drepa þá sem með níðið fara".57
Helga Kress bendir á ýmislegt í kristnitökufrásögninni sem
hefur einkenni karnivals og grótesku58 en slík textaeigindi grafa
mjög undan einradda merkingu textans. Með þessari nálgunar-
leið sinni afbyggir hún hefðbundinn skilning á atburðum
kristnitökunnar og kemur fram með nýtt sjónarhorn hvar text-
arnir liggja til grundvallar sem táknfræðilegar gildisleifar um
margradda menningu.
Heimildargildi íslendingnbóknr
Hestir fræðimenn eru sammála um að íslendingabók sé frum-
heimildin um kristnitökusöguna, að síðari tíma heimildir byggi
á henni, og þær viðbætur við söguna sem þar er að finna geti
verið vafasamar. Það er því rétt að víkja næst að heimildargildi
íslendingabókar.
Höfundur: Um Ara fróða Þorgilsson er fátt annað vitað en
það sem fram kemur í íslendingabók. Hann er talinn fæddur
1068, kominn af Snæfellingum og alinn upp hjá Gelli Þorkels-
syni afa sínum til sjö vetra aldurs. Þá segist Ari hafa farið til
Halls Þórarinssonar í Haukadal í Biskupstungum og dvalist þar
í fjórtán vetur. Eftir að hann fór þaðan fer litlum sögum af ævi
hans. Bæði í Kristni sögu og Heimskringlu kemur fram að hann
hafi verið prestur, en nákvæmlega hvar er ekkert vitað með
vissu. Leitt hefur verið að því getum að Teitur Isleifsson bisk-
Varðveisla: íslendingabók er varðveitt í tveimur
uppskriftum séra Jóns Erlendssonar í Villingaholti
sem eru báðar ritaðar eftir sama frumriti og er önnur
þeirra dagsett 21. apríl 1651. Frumrit það sem Jón
studdist við telja fræðimenn ekki handrit Ara sjálfs
heldur afrit frá því um 1200. Talið er að Ari hafi gert
tvö frumrit af bókinni og það sem varðveist hafi
byggi á því yngra.60
Ritunartími: Eldri gerð bókarinnar er talin rituð á
bilinu 1122-1133, en ekki er vitað hvenær yngri útgáfa
hennar var gerð. Um tilurð hennar má skilja á orðum
Ara sjálfs að biskuparnir Þorlákur og Ketill hafi ver-
ið ritbeiðendur og þeir hafi, ásamt Sæmundi presti
fróða, lesið hana yfir. Það er talið að íslendingabók
hafi verið rituð því til stuðnings að kristinn réttur
væri lögtekinn og hún jafnframt átt að ýta undir sam-
lyndi meðal þjóðarinnar, meðal annars vegna
meintra stórdeilna innan samfélagsins 1120-1121.61
Um kristnitökuna er fjallað ítarlegar í bókinni en um
nokkurn annan atburð. Hafa þarf hugfast að sam-
kvæmt þeim fátæklegu heimildum sem til eru um
Ara er hann „alinn upp undir handarjaðri Haukdæla
og að auki afkomandi Halls á Síðu og sýnist allt
benda til þess að hann skrái söguna algerlega frá
sjónarmiði þeirra. Ber þá um leið að hafa í huga, að
Haukdælir höfðu upphaflega forystu fyrir kirkjunni
og lengi síðan; studdu þeir vald sitt við hana öðrum
ættum frekar . . . svo virðist sem Teiti ísleifssyni hafi
tekist að innræta skjólstæðingi sínum Ara fróða að
ættin hafi raunverulega gegnt slíku forystuhlut-
verki."62 Ytri forsendur benda því til að Ari hljóti að
hafa verið hlutdrægur skrásetjari. Hlutlægur frá-
sagnarmáti hans hefur vissulega verið talinn honum
til tekna en á það má benda að hann segir kannski
meira um framsetningu atburða en staðreyndagildi
þeirra.
Engar leifar, aðrar en frásagnirnar, eru til um
kristnitökusöguna. Þó að rannsóknir fornleifafræð-
inga og jarðvísindamanna geti stutt við eitthvað í frá-
sögn bókarinnar (til dæmis rannsóknir á land-
námsöskulagi) þá ná þær ekki langt sem stuðnings-
Gripir úrfrumkristni á íslandi.
ups, fóstursonur Halls sem virðist hafa tekið við búi í Haukadal
að honum látnum, hafi séð um menntun Ara. Svo mikið er víst
að Ari kallar Teit fóstra sinn tvívegis í ritinu. Annálar telja Ara
látinn 1148.59 Þar sem fyrirliggjandi vitneskja um hann er að
mestu komin úr íslendingabók og eftirheimildum hennar er vafa-
samt að nota hana til að byggja undir trúverðugleika bókarinn-
ar sem slíkrar og þá um leið undir Ara sem traustan heimildar-
mann. Og fullyrðingum höfundar um eigin sannleiksást þarf
auðvitað að taka með fyrirvara.
rök við atburði. Þær geta aðeins stutt við nauðsyn-
legar forsendur þeirra, svo sem búsetu manna á ís-
landi, en ekki fullnægjandi forsendur, það er hvað
hér hafi nákvæmlega átt sér stað.
Það er Ijóst að marga varnagla má reka við stað-
reyndagildi íslendingabókar, ekki síst vegna þess að
meintir atburðir eru skráðir löngu eftir að þeir áttu
sér stað. Við slíka sagnaritun er hætta á að gleymska
og gáleysi geti leikið lausum hala, „að ekki sé minnst
87