Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 88

Femínískt sjónarhorn á texta kristnitökusögunnar
Sú nálgunarleið sem Helga Kress velur sér að frásögnum um
kristni og kristnitöku (1996) felur í sér aðferðafræðilega kúvend-
ingu frá hinum þó innbyrðis ólíku leiðum sem áður hefur verið
minnst á. Hún skoðar heimildirnar út frá femínískri merkingar-
miðju og megináherslan er lögð á birtingarmynd kvenna og þá
afstöðu til þeirra sem fram kemur í textunum.
sannleiksinnihald íslertdingabókar hugað lítið að tví-
eðli heimilda í sagnfræðilegri heimildaflokkun:
Annars vegar eru þær frásagnir með sögu-
mann eða hugsandi veru (súbjekt) að miðli,
hins vegar eru þær beinharður sögulegur
vitnisburður um hina hugsandi veru eða
miðlarann. Samspil hins hlutlæga og hins
huglæga (objekt - súbjekt) í rás sögunnar,
skaranir þeirra og umbreytingar sem í ljós
koma í heimildum við rannsókn, er atriði sem
varðar gjörvallar svokallaðar fornbókmenntir
íslendinga. Oft er bæði ófrjótt og fánýtt að
höggva þar almennt á hnútana með hugtök-
um sem alls ekki útiloka hvert annað í sög-
unnar rás eins og skáldskapur og veruleiki,
sannleikur og lygi, sagnfræðilegt gildi, skáld-
skaparlegt gildi, listrænt gildi o.s.frv. Hinar
svokölluðu fornbókmenntir íslendinga eru og
verða sögulegar heimildir sem sjálfsagt er að
nota sem slíkar hvað sem öðru líður. Hvernig
sem menn snúa sér verða þær ekki hafnar upp
yfir tíma og rúm.5"
Þetta er vissulega þörf ábending til þeirra er lfta á frá-
sögn Ara sem afurð hins hreina, hlutlæga sjónar-
horns sem Sveinbjörn er greinilega meðvitaður um
að sé ekki finnanlegt. Einnig kemur fram að hann
gerir sér vel grein fyrir forgengileika hins mann-
hverfa gildismats sem ekki er hægt að hefja yfir tíma
og rúm. Ofangreind ummæli Sveinbjarnar um skar-
anir og umbreytingar skáldskapar/veruleika og
lygi/sannleika vísa ti! þess að bilið þar á milli sé ekki
eins skýrt og greinilegt og margir vilja meina. Má því
segja að sannleikshugtakið í umfjöllun Sveinbjarnar
hafi aðrar áherslur en hjá fyrirrennurum hans. Það er
með öðrum orðum lagður mannhverfari skilningur í
skynsemishugtakið. Þessi afstaða gerir staðreynda-
dóma út frá einstökum textum mjög vandasama.
Sveinbjörn er því samkvæmur upphafsforsendum
sínum þegar hann tekur enga afstöðu til þess hvað
raunverulega gerðist við kristnitöku á íslandi árið
1000.
I annarri grein (1988) heldur Sveinbjörn því fram
að sögusýn nútíma íslendinga mótist af íslenskri
sagnaritun á miðöldum enda þyki hún henta vel til
endursagnar í skólakerfinu. Miðaldafrásagnir séu
þynntar út, færðar til nútímalegs orðalags og fram-
setning þeirra sé oft með þeim hætti að sögulegur
veruleiki víki fyrir svokallaðri lifandi framsetningu.
Jafnframt þessu viðhorfi komi fram ótti við að horfast
í augu við sögulegt heimildagildi hinna gömlu frá-
sagna því þá gæti svo farið að engin saga yrði eftir og
Islendingar þar með sögulausir. Hann segir að óhjá-
kvæmilega verði að telja Landnámu safn goðsagna.
Framsetningarmáti íslendingabókar er vissulega annar
en Landnámu og hann virðist ekki tilbúinn til að setja
spurningarmerki við heimildargildi hennar nema
upp að vissu marki.51 Út frá því má kannski velta fyr-
ir sér hvort Sveinbjörn sjálfur sé ekki alveg hafinn
yfir óttann við söguleysið?
Þær eru ekki sannsögulegar heimildir í þeim skilningi að
þær segi frá atburðum sem raunverulega hafa gerst,
heldur sýna þær hugmyndir um veruleikann og viðhorf
til hans. Þær eru umfram allt texti sem er búinn til úr
tungumáli og á sér uppsprettu í ákveðnum menningar-
legum og félagslegum veruleika, táknkerfi sem verður til
og ber að túlka í samhengi margra þátta. f íslenskum
fornbókmenntum, eins og í öðrum bókmenntum, eru
konur birtingarmyndir („representations"), ekki ómiðlað-
ar sögulegar staðreyndir. Þannig eru þær fremur heim-
ildir um viðhorf til kvenna, hugmyndir um þær og
fantasíur, en empírískar staðreyndir. Þessar bókmenntir
geta því aðeins gefið merkingu og verið „heimildir" að
mið sé tekið af bókmenntalegum eigindum þeirra, svo
sem sjónarhorni, myndmáli, formgerð og orðræðu, en
ekki látið sitja við þá innihaldsgreiningu sem svo mjög
hefur einkennt íslenska bókmenntasögu og sagnfræði-
hefð.52
í samræmi við þetta hampar Helga ekki sérstaklega meginheim-
ild fræðimanna um kristnitökuna, íslendingabók, og þykir raun-
ar dálæti þeirra á henni einkar athyglisvert. Þeir hafi lagt hana
til grundvallar sagnfræði sinni án þess að taka eftir að hún sé rit-
uð fyrir tvo biskupa og ritskoðuð af þeim. Aðrar og fyllri frá-
sagnir séu afgreiddar sem „síðari heimildir" eða „viðbætur"
með þegjandi samkomulagi um að gildi þeirra sé lítið. Hún ger-
ir hins vegar ekki greinarmun á heimildum heldur lítur „á þær
sem eina textaheild sprottna úr sama eða svipuðum veru-
leika".53 Þannig gengur Helga fyrst og fremst út frá texta- og
táknfræðilegum forsendum í túlkun sinni og reynir ekki að
leggja mat á staðreyndainnihald heimilda enda sjálfsagt meðvit-
uð um vonleysi þeirrar aðgerðar.
Helga færir rök fyrir því að kristnin sem stofnun verði ekki
aðskilin ríkjandi pólitísku og veraldlegu -karllegu- valdi þar
sem hið kvenlega er „rekið út á ysta jaðar hinna opinberu menn-
ingar".54 Enda megi í heimildunum greina mjög neikvæða af-
stöðu í garð kvenna: I kristnitökufrásögnunum er mikil áhersla
lögð á málsnilld kristniboðanna. „Tungumál er vald og í tákn-
kerfi kristninnar tilheyrir það körlum einum. Konum er sagt að
86