Sagnir - 01.06.2003, Qupperneq 23

I ÞJONUSTU SNORRA
♦ ♦ Upphaf staðar i Reykholti ♦ ♦
Upphaflega voru allar kirkjur á íslandi einkakirkjur. Sú
kirkjuskipan hafði verið ráðandi meðal germanskra þjóða frá
því snemma á miðöldum. Þá reistu efnaðir bændur kirkju á
landareign sinni og sáu um og fóru með hana eins og hveija aðra
einkaeign.4 Fáeinar kirkjur hafa eflaust verið reistar fljótlega í
kjölfar kristnitökunnar en tahð er að það hafi ekki verið fyrr en
upp úr miðri 11. öld og á seinni hluta aldarinnar sem kirkjur fóru
að vera almennar. Flest bendir til að kirkjumar á þessum tíma
hafi verið smáar heimiliskirkjur - eitthvað í líkingu við bænhúsin
seinna meir - og ekki er ósennilegt að þær hafi aðaflega verið
reistar í tengslum við nýja greftrunarsiði fremur en að þar hafi
farið fram guðsþjónustur fyrir heilu söfnuðina.1
Undir lok 11. aldar og á fyrstu áratugum 12. aldar virðist
mikið uppbyggingar- og skipulagsstarf hafa farið fram innan
íslensku kirkjunnar og gmnnurinn að henni sem stofnun í
raun lagður. Biskupsstóll fyrir allt landið var settur í Skálholti á
síðustu árum 11. aldar og árið 1106 var nýr biskupsstóll stofnaður
fyrir Norðlcndingafjórðung. ísland var fyrst Norðurlanda til að
samþykkja tíund árið 1096/97 og lög kirkjunnar, Kristinna
laga þáttur, voru færð í letur á ámnum 1122-1133.6 Samfara
þessu hófst nýtt skeið í kirkjubyggingum og stærri og reisulegri
kirkjur, sem gátu tekið við söfnuði, vom settar. Oft hafa smáu
heimiliskirkjurnar verið endurbyggðar og stækkaðar en eflaust
hafa nýjar kirkjur einnig verið reistar á þessum ámm.7
Þegar kirkjur vom vígðar og máldagar settir var nauðsynlegt
að leggja til kirkjunnar nægilegar eignir sem mættu standa undir
almennu helgihaldi við kirkjuna. Eignir sem lagðar vom til
kirkju vom yfirleitt hluti í kirkjujörðinni eða annarri jörð sem
kirkjueigandinn átti en einnig gátu þær náð til búpenings, ýmissa
ítaka og ískyldna. Gjöf þessi kallaðist heimanfylgja kirkju og
samsvarar latneska hugtakinu dos, enda var kirkjan oft nefnd
brúður Krists. Nægileg heimanfylgja var forsenda þess að biskup
vígði kirkju.8 Hefur verið giskað á að lágmarksheimanfylgja
alkirkju hafi numið 20-30 hundmðum en það jafngilti góðri
meðaljörð.9 Algengt var að kirkjur ættu helming í heimajörð,
stundum þó minna, og vom slíkar kirkjur nefndar á miðöldum
bændakirkjur.
Fyrir kom að heimanfylgja færi langt umfram það sem
taldist vera lágmarksheimanfylgja. Kirkjueigandi gaf þá alla
heimajörðina til kirkju sinnar, með gögnurn og gæðum, og
stundum einnig aðrar jarðir sem vom í hans eigu, auk mikils
búpenings, ítaka og kirkjuskrúða. Slíkar kirkjur vom kaflaðar
staðir. Hugtakið staður var einnig notað um biskupssetrin og
klaustrin enda átti kirkjan þær jarðir að öllu. Staðir vom því
kirkjubú þar sem jörðin og búreksturinn þjónaði kirkjunni og
stóð alfarið undir rekstri hennar. Magnús Stefansson hefur einna
ítarlegast kannað staði á miðöldum. Hann segir: „Þegar kirkjan
eignaðist aflan kirkjustaðinn, varð jörðin með öflum gögnum og
gæðum - staðurinn - að eins konar sjálfseignarstofnun á vegum
kirkjunnar."10 Absalon Taranger færði rök fyrir því að hugtakið
staður væri tökuorð og bein þýðing á latneska hugtakinu locus,
locus sacer eða locus sacrosanctus og tekur Magnús Stefansson undir
það.11
Almennt mun vera taflð að hinir elstu og stærstu staðir hafi
verið stofnaðir í byijun 12. aldar eða að minnsta kosti á fyrstu
áratugum aldarinnar. Enn var þó verið að stofna stóra og ríka
staði um miðja öldina og firam á síðasta fjórðung 12. aldar.12 I
íslendingabók Ara ffóða segir af því þegar Gissur ísleifsson
(1082-1118) biskup gaf Skálholtsland til biskupsseturs og
er það fyrsti staðurinn á Islandi, svo vitað sé, en þetta mun
hafa gerst skömmu fyrir 1100. Magnús Stefánsson segir að
greinilegt sé af heimildum að Skálholt teljist fyrst þá vera
staður. Þegar Skálholt kemur við sögu fyrir þann tíma er
það ekki nefnt staður, heldur land eða jörð, líkt og þegar
talað er um venjulega bæi eða jarðir með bændakirkjum.13
Aðrir meiriháttar staðir sem að öllum hkindum voru
stofnaðir snemma á 12. öld voru til dæmis Oddi á
Rangárvöllum, Breiðabólstaður í Fljótshlíð, Staður á
Olduhrygg (Staðarstaður) og Grenjaðarstaður.14 Staðurinn
í Stafholti í Borgarfirði, sem hlaut einhveija ríkulegustu
heimanfylgju sem um getur í íslenskum heimildum, var
hins vegar settur nær miðri öldinni, um 1140 að því að
talið er.15
Reykholt er vísast einnig í hópi meiriháttar staða sem
settir voru á öndverðri 12. öld. Reykholtsmáldagi, elsta
varðveitta skjal í frumriti á íslandi, er fyrsta heimild um stað
í Reykholti. Elsti hluti máldagans er talinn vera frá seinni
hluta 12. aldar.16 Eldri heimild um kirkju í Reykholti
er þó til en það er skrá um íslenska kynboma presta ffá
árinu 1143, en skráin hefur verið eignuð Ara fróða. í
skránni em nöfn 40 presta - tíu úr hveijum fjórðungi -
og er Páfl Sölvason þar nefndur síðastur Sunnlendinga.17
Páll var prestur og goðorðsmaður í Reykholti og þótti
lærdómsmaður mikill, hinn mesti búþegn og „dýrhgr
maðr eins og komist var að orði í Þorláks sögu hinni
elstu. Hann var einn þriggja manna sem kom til greina í
biskupskjöri á Alþingi á 8. áratug 12. aldar þegar Þorlákur
Þórhallsson var valinn.18 Páll lést árið 1185 og var þá orðinn
gamall maður. Að öllum líkindum hefur hann því verið
fæddur á fyrsta áratug 12. aldar en hann var óskilgetinn
sonur Sölva Magnússonar úr Reykholti. Föðurfaðir Páls,
Magnús Þórðarson, er sá sem flestir ætla að hafi stofnað
stað í Reykholti um það leyti sem Páll sleit barnsskónum.
I Kristni sögu er Magnús talinn í hópi níu vígðra höfðingja
sem vom samtíða Gissuri Isleifssyni og sennilegt er að hann
hafi gerst sporgöngumaður biskups og sett stað i Reykholti
á fyrstu ámm aldarinnar.19
Orð Hungurvöku styðja einnig þá hugmynd að
staður hafi verið settur í Reykholti á þessum ámm. Þar
segir: „Þorlákr [Runólfsson (1118-1133)] var vígðr til
byskups ... ok var hann vígðr til staðar í Reykjaholti í
Borgarfirði.“ Helgi Þorláksson telur þetta vera sterka
vísbendingu um að Reykholt hafi verið orðinn mikilvægur
staður fyrir árið 1118.20
Af heimildum má ráða að Reykhyltingar 12. aldar
hafa verið stórbokkar á veraldlega sviðinu en einnig
höfðu þeir sterk tengsl við áhrifamenn innan kirkjunnar
og vom álitnir merkir klerkar. Ólafur Sölvason var, líkt
og Páll bróðir hans, prestur. Kona hans var Hallgerður
dóttir Runólfs prests Dálkssonar. Runólfur Dálksson er
nefndur í fyrmefndri skrá Ara fróða og þótti hann göfugur
kennimaður. Hann var bróðursonur Ketils Þorsteinssonar
Hólabiskups (1122-1145). Ólafur bjó ásamt eiginkonu
sinni og tengdafólki á Helgafefli og var prestur þar.21 Páll
Sölvason var kvæntur Þorbjörgu Bjarnardóttur en hún var
systir Auð-Helgu sem Brandur Sæmundarson Hólabiskup
SAGNIR 21