Sagnir - 01.06.2003, Síða 76

í bókinni Af menningarástandi. Halldór skrifaði formála
að þessu greinasafni og taldi að skrifarinn ungi hafi „ ...
sumsstaðar tekið meira uppí sig en góðu hófi gegnir,
líklega til þess að vekja þjóðina upp með andfælum og
skaprauna yfirvöldum”.6 An efa er mikið til í þessum
orðum. Sumum kann að þykja Halldór hafa viðhaft óþarfa
hroka í mörgum greinanna sem þama birtust. Hann gerði
margar einkennilegar athugasemdir við útlit, siði og venjur
Islendinga. Greinarnar em fullar af mjög djarflegum
staðhæfingum og þverstæðum.7 Kannski hefur íslenskri
alþýðu manna þótt erfitt að taka tillit til tilskrifa þessa
sérstaka manns sem var hneykslunarhella margra. Lífemi
hans var sérstakt. Klausturlíf, kaþólska, heimshornaflakk
og bóhemlíf var flestum Islendingum framandi og fair gátu
samsamað sig skáldinu ffá Laxnesi.
Eitt helsta einkenni þeirra greina sem Halldór skrifaði
á millistríðsárunum er greinileg afstaða hans með evrópskri
borgarmenningu andspænis íslenskri sveitamenningu.8
Honum mislíkaði mjög hvernig íslenskir menntamenn
dásömuðu sveitalífið, hvernig þeir vildu viðhalda
hfnaðarháttunum þar og spoma við því að fólk flyttist
úr sveitum landsins og á möfina.9 Hugmyndir hans um
„bætta” siði héldust mjög í hendur við þessar skoðanir
því þær lífsvenjur sem hann dásamaði vom fýrst og fremst
borgaralegar lífsvenjur.
Arið 1925 skrifaði Halldór Kiljan Laxness greinabálk
um menningarástand þjóðar sinnar. Þá dvaldist hann
á Sikiley og vann að Vefaranum mikla frá Kasmír.
Greinaflokkurinn birtist í Verði sama ár og vakti töluverð
viðbrögð. Þetta var stórt og erfitt verkefni sem hann fékkst
við en greinamar eru ekki síður greining á menningar- og
hugarástandi HaOdórs sjálfs. Hann sjálfur var að skapa sér
lífsrými í þessum greinum. HaUdór gaf það mjög sterklega
í skyn að hann væri hentugur gagnrýnandi á íslenskt ástand.
Hann var jú heimsmaður mikiU eins og hann tíundaði
ótal sinnum í greinunum en jafnframt var hann hluthafi
í íslensku þjóðemi. Því taldi hann sig vera betur fallinn en
útlending til að gagnrýna ástandið.10 I fýrstu greininni gaf
HaUdór tóninn, hann lýsti því þegar hann fór einsamaU
fótgangandi um Borgarfjörð. A ferð sinni rakst hann á
gamlan rnann og spurði hann um þann kost sem hann hafði
lifað við alla sína tíð. Samtal þeirra hófst þannig að HaUdór
tók upp af jörðinni sérstaklega formaðan stein og spurði
hvað þetta væri. Gamli maðurinn svaraði því til að þetta
væri til þess að mylja bein því „ ... í mínu ungdæmi lifði
fólk á beinastijúgi.”11 Svo lýsti ganfli maðurinn sínu lífi og
jafnframt lífi íslensku þjóðarinnar um aldir. HaUdór spurði
hann spjömnum úr um mat, húsakost, hreinlæti og spurði
jafnvel hvort hann hafi verið glaður eða hamingjusamur.
Við þessa frásögn er rómantíska hulan fljót að rjátlast af
sveitalífinu. Eftir stendur fatæklegt fæði, kuldalegt húsnæði
og botnlaus vinnuharka. Heimur laus við gleði og snauður
af mannúð. En hvers vegna skrifaði HaUdór þessa sögu og
birti hana í Verði? Hann segir sjálfur:
Eg segi þessa sögu um beinasleggjuna vegna
hins, að mér finst það svo merkilegt og svo
gaman að kynslóðin sem nú lifir á Islandi sé
sprottinn uppúr þeim aumasta öreigalýð sem
kanski nokkurntíma hefur séð dagsins ljós.12
Guðmundur Friðjónsson frá Sandi. Hann tók túlkun Halldórs Laxness mjög
nærri sér og taldi það skyldu sína að bera hönd fyrir höfúð sveitafólks.
Frásögn HaUdórs á augljóst erindi inn í samtímaumræðuna.
Verið var að upphefja sveitirnar og lífshætti mannsins sem situr
og bíður upp í Borgarfirði um leið og borgarmenningin var litin
homauga. HaUdór segir með nokkmm rétti, að sú rómantíska
hula sem sé yfir íslensku bændamenningunni sé fölsk og ósönn
með öUu. Þeir menn sem höfðu hæst um dásemdir gamla
bændasamfélagsins hefðu vart getað hugsað sér að lifa slíku lífi.
Þessar hugmyndir Halldórs um að sveitalífið væri ekki jafn
dásamlegt og margir vildu halda fram komu svo fram á afar
áhrifamikinn hátt í Sjálfstœðu fólki sem kom út á ámnum 1934-
35. Sú skáldsaga kom illilega við margan sveitamanninn og
urðu nokkrir til þess að andnræla af krafti þessari birtingamiynd
sveitamenningarinnar. Guðmundur Friðjónsson frá Sandi fór
framarlega í flokki gagnrýnenda HaUdórs og flutti erindi í
Reykjavík árið 1937 þar sem hann andmælti HaUdóri.13 Hann
tók túlkun HaUdórs Laxness mjög nærri sér og taldi það skyldu
sína að bera hönd fyrir höfuð sveitafólksins. Deila má um hversu
vel þessi texti Guðmundar hefur elst. Til dæmis sagði hann um
HaUdór: „Hann larnar fegurðartflfinning og gerir henni lágt
undir höfði.”14 Engu að síður hafa andmæh Guðmundar verið
mörgum kær því ekki er því að neita að HaUdór Laxness gat verið
mjög óvæginn í gagnrýni sinni á arf hinnar íslensku sveitar.
♦ ♦ ,,Sóðaskapur og ókurteisi helst í hendur“ ♦ ♦
HaUdór Laxness skrifaði grein er hann nefndi „Um þrifnað á
74 SAGNIR