Nýtt Helgafell - 01.12.1958, Síða 58

144
HELGAFELL
voru í skoðunum sínum, nokkurn tíma
hafa blekkt sjálfa sig svo, að þeir tryðu því
að pólitísk kúgun í einhverri mynd gæti
nokkru sinni útrýmt níhilismanum? Fasism-
inn í öllum sínum myndum þýddi þvert á
móti það, að níhilisminn væri aftur setztur
að völdum. Stofnun einræðisins efldi hin
gömlu tæki kúgunar og nauðungar, og skap-
aði enn önnur, en hún fæddi ekki af sér nýtt
siðferðislögmál, langt því frá, því einræðið
skapaði andrúmsloft ótta og undirgefni, og
ýfði þar með og jók á hina almennu hnign-
un. Þegar einræðið hrundi svo aftur af veldis-
stóli sínum stóðu undirstöður níhilismans enn
óhreyfðar, þær lágu grafnar djúpt í vitund
og samvizku þjóðanna.
Þar með erum við raunverulega komnir
aftur á sama stað, nema hvað við njótum nú
á ný frelsis til þess að ræða siðferðilegt ástand
mannsins án þess að vera nauðbeygðir til þess
að beygja okkur fyrir falskri bjartsýni, því
yfirdrepsskapur hefur ekki talizt til dyggða
í lýðræðisþjóðfélagi.
Pólitískar valdsstjórnir koma og fara, en
slæmir siðir sitja sem fastast. Erfiðleikarnir,
sem við er að etja, eru fyrst og fremst þessir:
níhilisminn er ekki hugsjón, það er ekki held-
ur hægt að lögfcsta hann. Hann verður ekki
gerður að kennslugrein í skólum landsins;
hann er sjúkleiki andans, og þeir einir, sem
eru ónæmir fyrir honum eða hafa fengið
fulla bót þessa meins, eru færir um að skýra
sjúkdóminn til fulls. Flestir eru samt með
öllu sljóir fyrir áhrifum hans, þar sem þeir
líta svo á, að hann svari til mjög eðlilegs
tilveruástands. „Þannig liefur þetta alltaf ver-
ið; þannig mun þetta alltaf verða.“
Við þekkjum öll þá mynd, sem bókmenntir
tímabilsins, er fylgdi í kjölfar ritverka Nietz-
ches og existensíalistanna hafa dregið af þeim
vanda, sem nútímamaðurinn er staddur í.
Henni mætti lýsa í fáum dráttum þannig:
Allt samband millum tilveru og lífs mannsins
hefur verið rofið; tilveran hefur enga merk-
ingu fram yfir sjálfa sig; það sem er mann-
legt getur ekki verið annað og meira en lífs-
orkan ein. Áður en ég ræði frekar um það
hverjum augum ég lít hið tímabundna og
fallvalta eðli þessarar lýsingar, þá hlýt ég
að viðurkenna að mér finnst hún í sumu til-
liti vera lofsverð. Eg lít svo á að einlægni sé
alltaf aðdáunarverð, einkum ef hún krefst
nokkurs áræðis, því án einlægninnar getur
hvorki siðferði né listir verið til. Og það
sem meira er, þá sé ég sem rithöfundur enga
aðra leið til þess að koma manninum í skiln-
ing um þau vandamál, er reynast honum hál
og hulin, til þess að sýna honum aðra og
sannari mynd af sjálfum sér cn þá, er hann
sér fyrir sér í speglinum dagsdaglega, nema
ef vera kynni frelsið til listsköpunar. En samt
sem áður geta bókmenntirnar aldrei öðlazt
fastan samastað við ])ær aðstæður, sem
níhilisminn skapar þeim, og eina leið þeirra
til undankomu er að kanna allt svið þessa
ástands af fullkomnu hugrekki. Hver sá, sem
tekur sér slíkt fyrir hendur af algjörum and-
legum heiðarleik og óspilltu hjarta, ætti fyrr
eða síðar að komast að endamörkum þessa
ástands. Þegar svo er komið, þá mun fyrir
hann koma eitt af tvennu: annaðhvort sér
hann koldimma gjá sjálfsmorðsins gína við
fótum sér, eða liann finnur mannlegri tilveru
aftur eitthvert gildi og tilgang. Þetta er eng-
in óhlutlæg getgáta, heldur hreinn og klár
sannleikur, sem ófáir menn hafa fundið.
Dæmin um þetta eru langt frá því að vera
ómarkverð. Ég mun þó aðeins minnast á tvö
þeirra hér: bókmenntaferil Ernst Júngers og
Alberts Camus. Hinn þýzki rithöfundur
kornst að yztu takmörkuni níhilisma síns í
hinni frægu bók sinni Der Arbeiter (Verka-
maðurinn). Með þessari lýsingu sinni á nýrri
tegund öreiga, sem sneyddur er öllum per-
sónuleika, sem hefur hvorki lijarta, sál eða
heila — lifandi, vélrænn gervimaður — skap-
ar hann aðalþátttakandann í þeirri ummynd-
un og róti, sem þjóðfélag nútímans verður nú
að þola. Æðsta frelsi þessarar vélrænu mann-
veru er í því fólgið að fá á algjörlega vél-
rænan liátt að taka þátt í þeim borgarastyrj-
öldum og heimsvaldastyrjöldum, sem við
þegar höfum hrundið af stað og drottna munu
yfir heiminum næstu aldir. „Að fórna sér