Nýtt Helgafell - 01.12.1958, Síða 74

160
HELGAFELL
Úr einu í annciö
Et Nöjsomhedens Hjem.
Ræðu þá, sem hér fer á eftir, hélt Sverrir
Kristjánsson sagnfræðingur í Félagi ís-
lenzkra stúdenta í Kaupmannahöfn hinn
28. okt. s.l. í hófi, sem haldið var til að
fagna nýstúdentum. — Ritstjórn Helga-
fells þótti ræðan geyma svo skemmtilegar
athugasemdir um hag íslenzkra stúdenta
fyrr og nú, auk þess að hún varpar dálitlu
ljósi á hinar miklu og raunar furðulegu
breytingar í lífi þjóðarinnar seinni árin,
að hún óskaði þess að fá að birta hana.
Eða hvað er nú orðið af Nöjsomhedens
Hjem?
Árið 1765 gerðust þau tíðindi hér í Kaup-
mannahöfn, að stórkaupmaður einn danskur, að
nafni Bargums hafði flutt inn rúg til Danmerk-
ur í óleyfi konungs, og var rúgurinn gerður upp-
tækur og kaupmaður dæmdur í allháa sekt. Fé
þetta nam víst alls hátt á annað þúsund ríkis-
dölum, sem var mikið fé í þá daga. Einn af tign-
ustu embættismönnum Danaveldis, Ditlev Re-
ventlow, yfirhirðmeistari, lagði þá til við kon-
ung, að fé þetta skyldi lagt í sérstakan sjóð,
sem notaður yrði til að styrkja velforþénta em-
bættismenn, sem komnir væru á eftirlaun, en
væru ekki alltof birgir af þessa heims gæðum.
Nokkrir tekjustofnar voru lagðir til sjóðsins,
svo sem vissar tegundir erfðafjár, og sjóðurinn
óx og dafnaði. En þegar fram liðu stundir var
farið að veita úr sjóðnum styrk til vísinda og
lista, og nutu margir frægir menn styrks úr hon-
um, Albert Thorvaldsen myndhöggvari, svo
dæmi sé nefnt, og auk þess allmargir íslend-
ingar. Þess má til dæmis geta, að tímaritið Ár-
mann á alþingi, sem Baldvin Einarsson gaf út,
var beinlínis kostaður úr sjóði þessum. Sjóður-
inn hét: Fonden ad usos publicos — Sjóðurinn
til almenningsþarfa. Hann starfaði allt fram til
ársins 1842, en var þá lagður niður.
En árið 1817 tók Danakonungur, Friðrik VI.,
áhyggjur miklar. í landsföðurlegri umönnun fyr-
ir hag allra þegna sinna, sótti sú hugsun að
honum, að íslenzka stúdenta í Kaupmannahöfn
mundi skorta skotsilfur. Hann sendir sjóðsstjórn-
inni bréf og segir þar, hvort ekki mundi vera
heppilegt, „for at opmuntre islandske studerende
til her ved Universitetet at fortsætte deres stud-
eringer der kunde af Fonden ad usos publicos
bestemmes en klækkeligere Sum end den, som
til dette Öiemed nu af samme udredes."
Sjóðsstjómin sendi þessi tilmæli konungs til
íslenzks manns, sem þá hafði unnið alllengi í
rentukammerinu, og bað hann umsagnar um mál-
ið. Álitsgerð Bjarna Thorsteinssonar túlkar
sjóðstjórnin á þessa leið: „At forbedre de is-
landske studerendes Kaar finder han i Alminde-
lighed ikke tilraadeligt, fordi Trangen er hos
dem en Opmuntring til Flid og Anstrængelse.
Det var efter deres Character-Anlæg at befrygte,
at et rundeligen Udkomme ej alene vilde skade
deres Flid og Nöisomhed, men endog lede dem
paa Afveie. Da Island af Naturen er bestemt
til at være Nöisomhedens Hjem, er det vigtigt,
at dets Sönner ikke under Opholdet her ere af-
vante fra Tarvelighed."
Já, það er víst varla hægt að orða það vægar.
ísland var et Nöisomhedens Hjem, og hafði svo
verið lengst af þær aldir, sem íslenzkir stúdent-
ar höfðu sótt Kaupmannahafnarháskóla, en
þangað sækja þeir í rauninni ekki að ráði fyrr
en eftir siðaskipti. Á þeim öldum voru holdin
tálguð af íslenzku þjóðinni; bæði guð og erlend-
ir menn lögðust á eitt um að svipta þjóðina efn-
um hennar, lægja í henni fornan landlægan
hroka og stolt, unz hún var orðin nægjusöm og
lítilþæg og blessaði grátandi hverja ölmusu,
sem að henni var rétt. En þó áttu sumir synir
þessarar kúgdrepnu þjóðar kost á því að eyða
nokkrum árum ævi sinnar við nám í Kaup-
mannahöfn og njóta þar fríðinda, sem voru þó
ekki nema hundsbætur fyrir ullarreifin, sem við
urðum að gjalda kóngi og kaupmanni. Þó er það
ástæðulaust að vanmeta þessi fríðindi. Kaup-
mannahafnarháskóli varð taugin milli íslands
og Evrópu, við slitnuðum aldrei úr samhengi við
evrópska menningu vegna háskóladvalar ís-
lenzkra stúdenta í Kaupmannahöfn. Að vísu
litum við þessa menningu í gegnum dönsk gler-
augu, en sjóngler, þótt dönsk væru, voru betri
en blinda.
Fríðindi íslenzkra stúdenta við Hafnarháskóla
stöfuðu þó ekki eingöngu af landsföðurlegri
hjartagæzku danskra konunga. Þau stöfuðu líka
af nauðsyn. Danska stjómin þurfti innborna is-
lenzka embætismenn, konungholla og löghlýðna,
og hvar var betur hægt að temja þá til starfa
síns en í Kaupmannahöfn, höfuðborg einveldis-
ins? Víst er um það, að frá Kaupmannahafnar-
háskóla komu margir þjálfaðir embættismenn,
er urðu liðtækir Danastjórn og börðu lýðinn til
kristindóms og kónglegrar hlýðni. En hér í
Kaupmannahafnarháskóla hófst einnig hin ís-
lenzka uppreisn gegn „Nöisomheden“ og „Tarve-
ligheden", sem náttúran hafði gert að hlutskipti
íslands svo sem hinn ágæti Bjarni Thorsteinsson
komst að orði. Hér ortu íslenzkir stúdentar þau