Þjóðlíf - 01.03.1988, Blaðsíða 58

VÍSINDI
Reikistjörnur utan
sólkerfisins
Lengst af hafa menn orðið að sætta sig við
að vita ekki með vissu hve algengar reiki-
stjörnur eru í næsta nágrenni okkar sólkerfis.
Við getum aðeins séð nágrannasólirnar sjálf-
ar, ekki hugsanlega fylgihnetti þeirra. Yms-
ar stoðir hafa þó runnið undir tilvist slíkra
hnatta og nú upp á síðkastið hafa enn hald-
bærari rök en áður komið fram.
Firnavíðáttur nágrennisins
í sólkerfi okkar eru níu reikistjörnur auk
sólarinnar sjálfrar og milli 40 og 50 tungl
hringsóla um sjö af plánetunum. Reiki-
stjörnurnar eru ýmist úr bergi (með málm-
kenndum kjarna) eða úr lofttegundum (með
föstum kjarna). Þær síðarnefndu eru miklu
meiri ummáls en hinar. Júpiter er t.d. meira
en 10 sinnunt breiðari en jörðin.
Vegalengdirnar milli reikistjarnanna eru
mældar í tugum eða hundruðunt milljóna
kílómetra. Meðalfjarlægðin frá jörðu til
Mars er um 75 milljón km og hátt í 6000
milljón km til Plútó, ystu reikistjörnunnar.
Ljósbylgjur eru fljótar að skjótast slíkar
vegalengdir; hraði þeirra er um 300.000 kíló-
metrar á sekúndu. Pað tekur ljós rúma eina
sekúndu að ná héðan til tunglsins, um fjórar
mínútur að berast til Mars og tæpar 6
klukkustundir að ná til Plútós.
I nágrenni sólkerfisins eru margar sól-
stjörnur, sumar líkar sólinni, aðrar stærri og
hvítari eða minni og rauðari, svo dæmi séu
nefnd. í allri Vetrarbrautinni eru u.þ.b.
hundrað þúsund milljón sólir. En það er
langt rnilli sólnanna; svo langt að það er ekki
heppilegt að nota kílómetra sem einingu.
Þess í stað eru fjarlægðirnar gefnar upp í
ljósárum. Eitt ljósár er sú vegalengd sem ljós
nær að fara á einu ári eða tæpar tíu milljón
milljónir kílómetra. Vegalengdin frá okkar
sólkerfi til næstu sólar er unt 3,2 ljósár eða 32
milljón milljónir km. Það er unt það bil 4000
sinnum lengra en héðan til Plútós. Fjarlægð-
in til allmargra annarra sóla er á bilinu 4 til 10
ljósár.
Dimmir hnettir
I raun eru reikistjörnur ljósvana hnettir.
Það má sjá á næturhlið jarðar á hverjum
sólarhring. Hún er svört, enda kunnara en
frá þurfi að segja að jörðin sendir ekki frá sér
sýnilega geislun. Það gerir sólin ein í sólkerf-
inu. Reikistjörnur og tungl endurvarpa
aðeins hluta þess ljóss (aðallega sólarljóss)
sem á þær fellur. Ljósmagnið er tiltölulega
lítið. Af þessum sökum og vegna smæðar
hnattanna, er ekki furða þótt mannlegu auga
takist ekki að greina reikistjörnur í nálægum
sólkerfum. Ekki einu sinni ljósmyndir, tekn-
ar með öflugustu sjónaukum heims, sýna
þessa fylgihnetti. Könnunarförin sem tekið
hafa myndir t.d. af Júpíter, hverfa á næstu
árum út úr sólkerfinu, verða þúsundir ára á
leiðinni til næstu sólar.
Það er því eðlilegt að vísindamönnum hef-
ur gengið hægt við að sýna fram á tilvist
reikistjarna í öðrum sólkerfum. Það verður
að sýna fram á hringsól þessara dimmu fyrir-
Líkjast einhverjar reikistjörnur nálægra
sóla Júpíter?
bæra með því að finna einhver áhrif þeirra á
móðurhnöttinn. Liggur þá beinast við að
snúa sér til Newtons og annarra 18. aldar
fræðinga. Samkvæmt einu af grunnlögmál-
um klassískrar eðlisfræði toga massar hvor í
annan með jafnmiklum en gagnstæðum
krafti. Athuganir á þessum nótum hafa borið
árangur.
Gamma Sefesus
Stjörnu- og eðlisfræðingar hafa einkum
beitt eftirfarandi aðferð við leit að fjarlægum
reikistjörnum: Reynt er að mæla truflanir á
snúningi sólar um sjálfa sig. Rannsakað er
hvort sólin „riðar", þ.e. hvort snúningsöxull-
inn vaggar. Reikistjarna togar í sólina úr öll-
um áttum á hringferðinni umhverfis móður-
hnöttinn. Afleiðingin er ákaflega hæglátleg
riða en mjög smágerð. Hún kemur fram í
hreyfingu sólarinnar þvert á sjónlínu okkar
og hana er unnt að mæla sem ákveðnar
breytingar á bylgjulengd ljóss sem til okkar
berst frá sólinni.
Á síðustu áratugum hefur komið í Ijós að
nokkrar nálægar sólir riða á fyrrgreindan
hátt. Gallinn hefur þó verið sá að óvissa í
nákvæmum mælingunum hefur verið svo
mikil að þær hafa ekki gefið nægilega ótví-
ræð svör. í júní í fyrra lögðu þrír kanadískir
vísindamenn fram nýjar niðurstöður um fjar-
lægar reikistjörnur á ráðstefnu í Kanada.
Þeir hafa betrumbætt mæliaðferðirnar nt.a.
með því að láta ljósið frá sólinni fara í gegn-
um flúorvetnisgas og þannig gert aðferðirnar
um fimmtíu sinnurn nákvæmari en áður.
Niðurstöðurnar eru þessar: Sjö af sextán
sólum sem rannsakaðar voru, vögguðu á
fyrrgreindan hátt. í tveimur tilvikanna var
unnt að reikna út stærð þess hlutar sem veld-
ur riðunni. Sólin Gamma í stjörnumerkinu
Sefesusi snýr líklega um sig hnetti sem er 1,7
sinnum massameiri en Júpíter okkar. Við
sólina Epsilon í stjörnumerkinu Fljótinu er
mun stærri fylgihnöttur. Hinar fimm sólirnar
virðast hafa reikistjörnur sem allt að tíu sinn-
um stærri en Júpíter. í einhverju tilvikanna
kann að vera um daufa dvergsól að ræða en
sterkar líkur benda til þess að um reiki-
stjörnu sé að ræða.
Það hefur mikla þýðingu fyrir heimsmynd
okkar ef öll tvímæli verða tekin af um tilvist
reikistjarna við fjarlægar sólir eða með öðr-
um orðum; að sólkerfi séu algeng í Vetrar-
brautinni. Ef líf hefur þróast utan okkar
sólkerfis geta flestar lífverurnar aðeins verið
upprunnar á reikistjörnum. Fyrsta skrefið í
leitinni að samferðafólki(?) í alheiminum er
fólgið í því að finna möguleg heimkynni
þess.
Ari Trausti
Guðmundsson
58