Þjóðlíf - 01.11.1988, Síða 20

VIÐSKIPTI
Bankakerfið — í stríði við
atvinnulífið
Atvinnurekendur eru teknir að gagnrýna
bankakerfið í ríkari mæli en áður. Þeir
kvarta undan okurvöxtum þess og óliðleg-
heitum gagnvart atvinnulífinu. Enn aðrir
gagnrýna bankakerfið fyrir að bregðast eftir-
litsskyldu sinni og lána út á hæpin veð í stað
þess að kynna sér rekstur fyrirtækjanna.
Hæpin veð eru m.a. fasteignirsemfallið hafa
í verði að undanförnu (sjá grein Stefáns Ing-
ólfssonar verkfræðings um verðfall á fa-
steignum á bls. ).
Þá er bankakerfið einnig gagnrýnt fyrir
bruðl og óhóf við eigin rekstur. Fullyrt er að
að rekstur bankanna sé alltof óhagkvæmur
og dýr, allt að fimm sinnum dýrari en í nágr-
annalöndum okkar. Þetta sé ein ástæða
hárra vaxta. Bent er á að um þessar mundir
er verðbólga sáralítil, en engu að síður eru
raunvextir áfram gífurlega háir og bankarnir
þrjóskast við að lækka vextina þrátt fyrir
greinilegan þrýsting atvinnulífsins og stjórn-
valda. Telja margir að ef ekki verði breyting
snarlega þar á, muni verða gerðar kröfur um
að ríkisstjórnin beiti „handafli“ við vextina
eins og hún hefur og boðað að gert verði, ef
vextir lækki ekki með öðrum hætti.
Háir vextir —eitrið í æðum
efnahagslífsins
Þegar þau fyrirtæki og einstaklingar
sem lent hafa í vanskilum eru spurðir um
aðalástæðu erfiðleikanna, nefna flestir aðil-
anna háa vexti og annan fjármagnskostnað
sem aðalsökudólg. En mörgum vefst tunga
um höfuð þegar skýra á ástæðu hárra vaxta.
Þannig var t.d. forstjóri fyrirtækis spurður á
dögunum hversu margir væru um ákvörðun
á vöxtum. „ Þeir eru 83 talsins", svaraði for-
stjórinn. Spyrillinn hváði og fékk þá skýr-
ingu, að lífeyrissjóðirnir væru 83 talsins og
ættu stærstan hlut að máli í þeirri vaxtaþróun
sem sligaði einstaklinga og fyrirtæki.
Flestir venjulegir menn benda á að háir
vextir hefðu kallað á enn hærri vexti, þvert á
kenningar margra hagfræðinga um að háir
vextir leiddu til minni eftirspurnar eftir fjár-
magni. Það sem hefði gerst væri þvert á móti;
til að standa undir afborgunum af lánum
með háum vöxtum og verðtryggingu, þyrftu
einstaklingar og fyrirtæki að biðja um lán,
með háum vöxtum og svo koll af kolli; fram-
boðið á peningum væri mun minna en eftir-
spurnin. Hvað sem veldur; háir vextir, mikill
fjármagnskostnaður hafa reynst sem eitur í
æðum íslenska efnahagslífsins síðustu mis-
seri. Önnur kenning hagfræðinga segir
reyndar, að háir vextir um lengri tíma dragi
úr hagvexti og leiði um síðir til samdráttar
þjóðartekna, - er ekki einmitt það að gerast í
íslenska efnahagslífinu?
Allar greinar í erfiðleikum
Allar greinar atvinnulífsins eiga í erfið-
leikum, þó gjaldþrot séu ekki tekin að hrjá
þær allar jafn mikið. Það er t.d. athyglisvert
hversu hröð uppstokkun er í verslun á höfuð-
borgarsvæðinu. Það er einnig umhugsunar-
vert hversu Samband íslenskra Samvinnufé-
laga er illa statt; fjölmörg kaupfélög hafa
farið á hausinn, verið lögð niður eða samein-
uð öðrum. Flestar greinar Sambandsins hafa
lent í ógöngum og það er saman lagt dæmi
upp á milljarða króna. Vert er að undirstrika
að þáttur samvinnuhreyfingarinnar í at-
vinnulífinu er gífurlega stór, allt að 40% í
atvinnulífi landsmanna.
Það er sama hvert litið er; hátæknifyrir-
tæki, heildsölu, hótel, iðnfyrirtæki, fisk-
vinnslu, fiskeldi, framleiðslugreinar og þjón-
ustugreinar, —hvarvetna blasa erfiðleikar-
nir við. Margir vara samt við alhæfingum um
slæma stöðu einstaka atvinnugreina. Þannig
sé t.d. hæpið að alhæfa um fiskvinnsluna. Af
65 frystihúsum eru 17 mjög illa í fjármagns-
sveit sett meðan öll hin eru á sæmilegu eða
mjög góðu róli. Þessi 17 frystihús dragi niður
meðaltalið. Og þetta eigi við um fleiri meðal-
talstölur um stöðu atvinnuveganna.
Atvinnufyrirtæki eru ekki ein um að verða
gjaldþrota. Mörg sveitarfélög eru einnig í
slæmri greiðslustöðu, og í vissum skilningi
gjaldþrota. Meðal kaupstaða og sveitarfé-
laga sem illa er fyrir komið eru Hveragerði,
Hofsós, Ólafsvík, Ólafsfjörður, Siglufjörð-
ur, Sauðárkrókur, Suðureyri og Kópasker.
Margir eru þeirrar skoðunar að á sumum
stöðum sé ástandið það alvarlegt að félags-
málaráðuneytið eigi að fara grípa í taumana,
a.m.k. að setja eftirlitsmenn á fjárreiður eða
jafnvel í sumum tilfellum að setja stjórnend-
ur sveitarfélaganna af, en fyrir því er heimild
eða jafnvel fyrirmæli í lögum.
Áframhaldandi uppstokkun
Meðal sérfræðinga er sú skoðun reifuð að
það þurfi að nota tækifærið í samdrættinum
til aukinnar hagkvæmni bæði í atvinnulífinu
sjálfu og við efnhagsstjórnun landsins. Það
sé ekki bara bankakerfið sem er alltof dýrt,
heldur landbúnaðarkerfið, sjóðakerfið
o.m.fl. Þeirri hugmynd hefur verið hreyft að
steypa ýmsum sérlánasjóðum atvinnuveg-
anna í einn sterkan og voldugan sjóð, breyta
ýmsum lánum gömlu sjóðanna í hlutafé og
stokka upp sjóðakerfið allt. Enn fremur að
kominn sé tími til að breyta um„ strúktur“ í
sjávarútvegnum og velta upp nýjum spurn-
ingum. Þannig er spurt hvort það sé sjálfgef-
ið, að það borgi sig fyrir íslendinga að eiga
fiskstautaverksmiðjur í Bandaríkjunum,
hvort gæti ekki verið hagkvæmara að selja
fiskinn einfaldlega Bandaríkjamönnum
vestra? Og þannig er spurt áfram utan endis?
Vandinn stærri á
höfuðborgarsvæðinu
Margir telja að samdrátturinn og gjald-
þrotin komi verr niður á höfuðborgarsvæð-
inu en landsbyggðinni. Til marks um það eru
nauðungaruppboðin og gjaldþrotin, sem eru
margfalt fleiri á höfuðborgarsvæðinu en ann-
ars staðar á landinu eins og fram kemur í
viðtölum Þjóðlífs við fógetaembættin.
Fleiri þjónustufyrirtæki virðast hafa orðið
gjaldþrota en framleiðslufyrirtæki eins og
von er. Stjórnvöld hafa til að byrja með lagt
ofurkapp á að bjarga útflutningsgreinum t.d.
með Atvinutryggingasjóðnum, sem mun að-
stoða fyrirtæki í þeim geirurn atvinnulífsins.
Auðvitað er efnahagslífið samhangandi,
þannig að velgengni í útflutningsgreinum
skilar sér fjótlega til þjónustugreinanna. En
ef gjaldþrotabylgjunni linnir ekki fljótlega
hlýtur að vera álitamál hvort ekki þurfi við-
lagasjóði og opinber inngrip í atvinnulífið til
bjargar fleirum en útflutningsgreinunum.
Sömuleiðis þarf að grípa til ráðstafana til
aðstoðar einstaklingum sem lent hafa í gjald-
þroti. En frumforsenda hlýtur að vera, að
stjórnvöld fylgist betur með gangi efna-
hags— og atvinnulífsins en þau gera nú.
Þannig er t. d. ótækt að opinberir aðiljar skuli
ekki safna upplýsingum um fjölda nauðung-
aruppboða, gjaldþrotabeiðna og gjaldþrota
og þóunina í þessum efnum. Það er ekki
gert, þannig að stór skaði kynni að vera
skeður áður en upplýsingarnar berast til
þeirra sem þyrftu að grípa á málum.
20