Tímarit Máls og menningar - 01.12.1940, Síða 63

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
245
minna leyti, orðnar skáldlegail persónur. En saint — þegar mað-
ur ætlar að fara að njóta skáldskaparins og er kominn á fljúg-
andi ferð í lestrinum, rekst maður allt i einu á upptalningu
þyrrkingslegra staðreynda, eins og hnullunga á miðjum vegi. Þá
koma, eins og truflandi, nöfn á persónum, sem maður kannast
við. Inni i miðri bók koma lýsingar eins og á Baðstofunni i
Ofvitanum, með þeirri nákvæmni, sem tekur á hve'rja taug. Menn
verða aldrei neinu nær um hús af slíkum lýsingum, nema þær
séu til þess gerðar, að maður gæti aldrei ratað um það. Þetta
minnir-á ættartöflurnar í íslendingasögunum. Annað hvort hleyp-
ur maður yfir þær i lestrinum eða maður jirælast í gegninn
þær og er ennþá ruglaðri eftir. Þegar sleppir hinni sagnfræði-
legu' nákvæmni, fer maður fyrst að njóta bókanna, sem lista-
verka, sem skáldlegra lýsinga, með djúpum alvöruþunga, ótæm-
andi skopi, gamansemi og háði. Þórhergur er i vandasamri að-
stöðu. Hann er að iýsa persónum og atburðum, sem eru svo
nærri mönnum i tíma og rúmi, að sem minnstu má skeika i
frásögninni. Jafnvel málfar persónanna verður að vera þannig,
að lesandinn geti sagt viö sjáifan sig, er hann ies: Svona töl-
uðu þær. Hins vegar á Þórbergur svo sterkt ímyndunarafl, að
honum verður allt að skáldskap. Þess vegna hlýtur að koma fram
tvískinnungur í verkinu. Sumir kaflar í íslenzkum aðii og þó
cnn fremur í Ofvitanum geta staðið sem smásögur út af
fyrir sig. En i heild verksins er Þórbergur- of bundinn til
]iess að skáldið njóti sin. Bækurnar verða eins konar skáld-
skapur á frumstigi, með ákveðnum fyrirmyndum úr veruleik-
anum, í stað þess að vera alger skáldskapur, þar sem fyrirmynd-
irnar væru að visu eftir sem áður úr veruleika og samtíð, en
frjáls sköpun höfundarins og ]iar með sannari túlkun og frjáls-
legri. Það, sem skáldin gera, er nærri því ]iað sama. Þau taka
fyrirmyndir, aðeins engar sérstakar, heldur tegundir, typur, móta
þær eftir eigin geðþótta, ná með því dýpri tökum og jafnframt
raunhæfari skilningi. Þau eiga frjálsræðið, sem sagnfræðing-
urinn á ekki. Við sjáum lika muninn hjá Þórbergi, þar sem
hann lýsir sjálfum sér. Þar er hann frjálsastur og þar nær snilli
hans liæst.
Þórbergi verður ekki hælt fyrir það, að hann sé snillingur
að skipa hhitum niður eða að liugsa um hlutföll í bók. Fer þar
hvorttveggja með hann út af laginu, þörfin til að vera nákvæm-
ur, rekja hluti í réttri timaröð eða tengja þá við ákveðinn stað,
og hins vegar ímyndunarflugið. Það getur þotið með hann allt
i einu til fjarlægra staða í tíma og rúmi, svo að öll vísindi
gleymist, hvað þá tilfinning fyrir ákveðinni byggingu verksins.