Tímarit Máls og menningar - 01.12.1940, Blaðsíða 64

246
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Þannig fer t. d., þegar Þórbergur segir frá Baðstofunni. Hann
lætur sér ekki nægja aÖ iýsa allri húsaskipun nieð visindalegri
nákvæmni, heldur þarf hann að rifja upp sögur margra manna,
sem þar liöfðu búið áður, og slítur þar með allan söguþráð,
gleymir meira að segja sinni eigin persónu og kemur með ævi-
sögu Eiríks á Brúnum alla í heild. En h.ví skyldi honum vera
það of gott? Þessir frjálsu sprettir verða oft allra skennntileg-
astir, sagan af Eiríki, eins og Þórbergur segir hana þarna, ein-
hver listrænasti og snjallasti kaflinn i allri bókinni.
Eftir þessar almennu hugleiðingar og aðfinnslur, sem geta
verið skiptar skoðanir um, vil ég víkja að sjólfu innilialdi þessa
vcrks. Þó að það virðist hið ytra laust i sniðum og með tals-
verðum útúrdúrum, er það engu að síður hið innra samfelld
heild. í íslenzkum aðli réðu draumórarnir, ástin og rómantikin
lögum og lofum. Hér er það þekkingarþráin, sem alls staðar
situr í fyrirrúmi. Iiöfuðpersónan er Þórbergur sjálfur. Hann er
ofvitinn, sem kemur fram úr ókynnum ímyndunarheims bernsk-
unnar og leitar skilnings á umhverfi sínu og tilverunni allri,.
skýringa ó hverju fyrirbrigði, sem átti sér oft hinar kynleguslu
myndir í hugsun lians sjálfs. Metnaður hans er að öðlast vizku
og þekkingu. í upphafi Ofvitans lýsir hann því, hvaða liugmynd-
ir liann gérði sér um lærdóm og menntun. Það er varla furða,
þótt skólavistin í Kennaraskólanum samsvaraði ekki þeim liug-
myndum, enda varð Þórbergur fyrir sárum vonbrigðum. Engar
námsbækur megnuðu að svala þekkingarþrá hans. -Hann hafði
þegar hugsað öll efni dýpra og frumlegar. Hann vildi alls stað-
ar sjá inn að kjarna hlutanna, finna fastan grundvöll i til-
verunni, komast niður á bera klöpp fastrar lífsskoðunar. Ofvit-
inn er i rauninni lýsing á því, hvernig Þórbergur reynir að
sveigja lif sitt i fasta stefnu, undir vald hugsunarinnar og vilj-
ans. Verður hann oft að beita liörðu við sjálfan sig, semja sér
strangar lifsreglur, byrja aftur og aftur á nýjan leik, þegar freist-
ingar holdsins liafa brotið þær allar niður, og viljinn reynzt
istöðulaus. En í samfélag við Þórberg skipa sér í Ofvitanum aðr-
ar ístöðulausar sálir, sem þó allar eru i liinni sönm leit og
hann. Þær eru allar að reyna að finna sjálfri sér mótun og
form, glíma við ásti'íður, sem bera þær langt úr leið, heyja bar-
áttu við óstöðuglyndi, sem ætlar ævi þeirra að verða allri i mol-
um, en aftur og aftur falla þær i tálsnörur við veginn, jafnvel
Þórbergur sjálfur, sem beitir þó ströngustum aga við sjálfan sig.
Þessi þrá til að öðlast þekkingu, brjóta alla hluti til mergjar,
móta sjálfan sig, verða hugsandi frjáls og sjálfstæð vera, er
hinn þungi samfelldi nndirstraumur í allri bókinni. En jafn-