Tímarit Máls og menningar - 01.09.1954, Side 19

VANDAMÁL SKÁLDSKAPAR Á VORUM DÖGUM
129
arri yfirsterkari á íslandi, lángtum raunhæfari og djúprættari en trúin á
hinar guðfræðilegu abstraktfígúrur kirkjunnar; söguhetjurnar lifðu
meira að segja sterkara lífi og voru raunsannari í hug þjóðarinnar en
nokkrar endurminníngar um persónur eða orðstír þeirra manna nokk-
urra sem hægt var að sanna að lifað hefðu í holdinu. Þannig hafa þess-
ar bókmentir átt sterkan þátt í því að móta íslenska lyndiseinkunn, og
það sem kallað er íslensk þjóðarsál, öld frammaf öld, frammá þennan
dag. Þessar bókmentir sem eru til orðnar líkt og svar við glutran sjálf-
stæðis vors að fornu, þær urðu staðurinn í stáli sjálfstæðisbaráttu vorr-
ar; í tuttugu kynslóðir nærðu þessar bókmentir þjóðina og ólu með
henni þol, fyrir þeirra tilverknað varð þessi fámenna og fátæka þjóð
aldrei að menníngarlegum útskaga þráttfyrir einángrun, heldur jafnan
nær miðdepli heimsins en útjaðri í menníngarlegum skilníngi. Bókment-
ir verða raunhæfar af því að fólk trúi á þær og lifi á þeim og samsamist
þeim.
Ég ræddi í vetur í Moskvu við gáfaðan málara, úngan þjóðfélagsraun-
sæismann af skóla vinar míns Gerasímoffs. Hann gat ekki almennilega
felt sig við skoðanir mínar um afstæði lista, og taldi að í raun og veru
væri til óafstæður fagurfræðilegur prófsteinn, mælikvarði sem alt nátt-
úrlegt fólk hlyti að geta sameinast um eða jafnvel viðurkent algildan
fyrirfram. Hann taldi að hin gríska formlist, og þær stefnur sem ættu
rót sína að rekja til hennar, svo sem renisansi og klassísismi eða endur-
fæðíng og fornlistastælíng, væru undirstaða réttrar fagurfræði, það lægi
í hlutarins eðli að öllum virtist grísk list og formveröld renisansins bera í
sér ímynd fegurðar; —þessi formlist væri með öðrum orðum sjálfsagð-
ur hlutur, axíómatisk. Hve lítt þjóðfélagsraunsæin á skylt við raunsæi
19. aldar sést best af þeirri tilhneigíngu til hugsjónastefnu sem jafnframt
gerir sín vart innan ráðstjórnarlistar. Veröld grískrar formlistar, ásamt
nýlegri vesturevrópskum aungum hennar svo sem renisansi og klassís-
isma, er í eðli sínu hugsjónafóstur og á ekkert skylt við raunsæisstefnu
sem svo var nefnd á Vesturlöndum á 19. öld. Grísk list er einsog gefur að
skilja hliðstæða við gríska hugsjónaheimspeki eða hugsæi: til eru tveir
heimar, fyrsta flokks heimur og annars flokks heimur, það er að segja
veröld hugsjónarinnar, hin æðri veröld, og síðan hin lægri veröld, raun-
veruleikinn. Bæði grísk list og renisansinn eru hugsjónastefnur sem
tigna hugsjónamynd hlutarins en telja raunveruleikann fyrirbrigði af
Tímarit Máls og menningar, 2. h. 1954 9