Tímarit Máls og menningar - 01.05.1962, Blaðsíða 61

LIST OG KAPÍTALISMI
þess þó að þeir komist til botns í þess-
um heimi og skynji tilkomu og vöxt
þeirra nýju afla, sem undirbúa sósíal-
ismann.
Þessi einskorðun við molana,
brotaverkið með öllu þess tilgangs-
leysi hlaut að kalla á symbólisma og
dulhyggju, þrá eftir því að finna ein-
hverja leynda heild, tilgang lífsins á
bakvið hlutina og handan við þjóðfé-
lagsveruleikann — nema því aðeins
natúralistinn stigi skrefið fram til
sósíalisma.
Psychologisminn
Einn votturinn um flóttann til smá-
munanna, brotaverksins, hins „innra
lífs“ einstaklingsins, er sjálfspeglun
hinnar ranghverfu söguhetju natúral-
ismans, sem er ofurseld umhverfinu
og vonarsnauðu aðgerðarleysi — það
er að segja psychologisminn. Satt er
það að vísu, að allir meiriháttar rit-
höfundar borgarastéttarinnar hafa
beint athygli sinni að sálarlífinu, hin-
um innri þróunarlögmálum persónu-
leikans — því án sálkönnunar væri
enginn vegur að lýsa fólki í flóknum
þjóðfélagslegum aðstæðum. Bók-
menntum hinnar rísandi borgarastétt-
ar varð þó sálarlífslýsingin aldrei
neitt markmið í sjálfri sér; heldur er
fólki valinn staður í mikilvægri at-
burðarás og þessi atburðarás knýr
það til afstöðu, sem auðkennir hvern
og einn. Persónuleikinn kemur í ljós
og sannar gildi sitt í hinum eðlislægu
innri árekstrum borgaralegs samfé-
lags og þeim athöfnum, sem af þeim
kvikna. Það eru aðstæður persónunn-
ar á þeirri stundu, er hún verður að
taka afstöðu, athöfn hennar og við-
brögðin við umhverfinu, sem lýsa
henni og skilgreina hana. Greiningin
er ekki gerð af athugandanum ellegar
með einhverju „eintali sálarinnar“
heldur er ávöxtur af hlutlægum að-
stæðum, sem hetja sögunnar eða
leiksins bregzt við jafnframt því sem
þessi viðbrögð fela í sér djúpstæðar
og ósviknar andstæður viðkomandi
tímabils.
Á hnignunarskeiði kapítalismans
kemur fram í bókmenntunum psycho-
logismi af öðrum toga. Aðgerðarleys-
ið sækir æ fastar að manninum og
hann er ofurliði borinn af hlutunum.
Þetta bægir athöfnunum æ meir burt
úr verkunum. Ranghverfri söguhetj-
unni er svo að kalla slengt upp á
dívan og sál hennar krufin og greind.
í þessari greiningu ruglast aðalatriði
og aukaatriði, meginsérkenni og til-
fallandi smáatriði saman í einn hræri-
graut. Utsýnið til þjóðfélagsins glat-
ast, fingurinn, sem haldið er fast upp
að auganu, verður svo stór, að hann
skyggir á veröldina utan við glugg-
ann, marklaus sálarþemba verður
mikilvægari en stórviðburðir tíma-
bilsins. Allt það í mynd hins aðgerð-
arlausa Oblomovs, liggjandi á dívan-
inum, sem þá var enn virkjað til
þjóðfélagsgagnrýni, verður síðar oft-
153