Tímarit Máls og menningar - 01.05.1962, Blaðsíða 63

LIST OG KAPÍTALISMI
Þjóðfélagsveruleikinn er vafinn í dul,
vöruframleiðslulögmál kapítalismans
er meðtekið sem eitthvert geigvæn-
legt, myrkt dularafl, óhagganlegur ör-
lagadómur. Þróun Augusts Strind-
bergs frá natúralisma til dulhyggju,
þetta heljarstökk snillingsins út í fár-
ánleika og hjátrú er sérlega einkenn-
andi: „Það er hörmulegt með fólk!“
segir Indra-dóttirin í „Draumleik“. í
þessu felst algjör uppgjöf: heimurinn
er bara svona, hlutirnir eru nú einu
sinni þannig. Það sem í verunni er
skilorðsbundið af þjóðfélaginu verð-
ur að allsherjar örlögum, alheimslög-
máli, baráttan, uppreisnin er vonlaus.
„Það er hörmulegt með fólk!“ í upp-
hafi natúralismans hljómuðu orð
Flauberts: „Heimska mannanna er
takmarkalaus!“ Endalok hans ein-
kennast af óvirkri meðaumkun, yfir-
lýsingu um að það sé hörmulegt með
fólk.
Symbólismi og mystisismi samein-
ast að nokkru útvötnuðum fagurkera-
hœtti (rétt eins og „l’art pour l’art“,
impressjónismi, natúralismi, symból-
ismi og dulhyggja eru að vísu sund-
urleit fyrirbrigði, en þó tengd duld-
um og óvefengjanlegum ættartengsl-
um og þeim sameiginlega jarðvegi,
hrörnandi veröld borgarans, sem þau
eru sprottin úr og mótuð af). Þetta
hefur Friedrich Schlegel fundið á sér,
enda segir hann fyrir um þróun þeirr-
ar listar, sem sneydd er þjóðfélagslegu
inntaki og dregst inn í skel fagurkera-
háttarins. Hann segir að í þessari list
(sem rómantíkin ruddi braut) hljóti
„smekkurinn að gera sífellt æsilegri
og eindregnari kröfur, eftir því sem
hann venst æsilyfjunum. ÁSur en
langt um líður fer hann að heimta
hvaðeina, sem er ertandi ellegar Icem-
ur á óvart. Ertandi er allt það, sem
hróflar á sjúklegan hátt við sljórri til-
finningu, hið óvænta er samskonar
keyri á ímyndunaraflið. Þetta eru for-
boðar dauðans á næsta leiti. Loks
kemur svo næringarlítið þunnmeti
hins aðframkomna og hverskonar
skyndilegar yfirþyrmingar, æfintýra-
legar, viðbjóðslegar eða skelfandi
...“ Ef við nú gerum okkur grein fyr-
ir því þjóðfélagslega í því, sem
Schlegel kallar smekk, þá sjáum við
hvemig reyndin hefur margfaldlega
sannað spá hins rómantíska skálds.
Þessar „dauðateygjur smekksins",
sem Schlegel talaði um, eru umbrot
deyjandi þjóðfélags. Allt þetta, sem
Lenín flokkaði undir imperíalisma,
deyjandi kapítalisma, endurspeglast í
listum og bókmenntum. Vitaskuld
verður að forðast að líta svo á, að
þetta gerist með einföldum hætti og
þjóðfélagsástandið speglist beint og
mililiðalaust í listum og bókmennt-
um. Meginþættirnir í díalektískri
framvindu okkar tímabils eru sprottn-
ir af stéttabaráttunni milli verkalýðs
og borgarastéttar — en innan borg-
arastéttarinnar eiga sér líka stað día-
lektísk ferli, sem leiða til þess, að
155