Tímarit Máls og menningar - 01.07.1962, Side 6

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
legar refsiaðgerðir gegn honum. En þó þannig megi virðast að þeir sem vildu koma fram
við rithöfunda og listamenn sem fullveðja þjóðfélagsþegna hafi oftast ráðið meiru, þá er
það auðvitað að afl andstæðinga þeirra var alltaf mikið. Því má ekki heldur gleyma að í
þessum málum eru „óhreinni línur“ en í flestum öðrum, að menningarlegu afturhaldi getur
skotið víða upp og orðið að faraldri, og að jafnvel þeim stjórnmálamönnum sem hölluðust
að þeirri grundvallarstefnu sem hér hefur verið lýst var hún sjaldnast það hjartansmál
að þeir gætu ekki hlaupið yfir í hina fylkinguna þegar hinn pólitíski vindur blés í þá átt.
Það mun þó mála sannast, að enda þótt löngum hafi verið pottur brotinn, hafi aldrei
verið verr ástatt um skipulag þessara listamannafjármála en á síðustu árum. Ringulreiðin
er nú orðin alger, öll framkvæmd úthlutunarinnar er orðin aumasta háðung. Það eru ekki
mörg ár síðan úthlutunarnefnd var stundum að gefa í skyn, að enda þótt hún hefði engar
lögákveðnar reglur til að fara eftir, leitaðist hún við að haga úthlutun sinni í samræmi við
nokkurskonar „réttarvenjur" sem hún hefði komið sér upp. En jafnvel þær „réttarvenjur"
hafa nú verið þverbrotnar. I rauninni er aðeins ein gömul hefð enn haldin í heiðri af nú-
verandi skiptaráðendum listamannafjár. Það er reglan um absolút forréttindi eiginkvenna
og nákominna ættingja þeirra sem sæti eiga í nefndinni. (Annars er það merkilegt út af
fyrir sig að Alþingi virðist hafa sérstaka áráttu til að kjósa í nefndina menn sem þar hafa
fjölskylduhagsmuna að gæta, enda engin ákvæði um ruðningu í þeim rétti.)
Meirihluti Alþingis og voldugri helft ríkisstjómarinnar virðast nú beinlínis hafa gert
glundroðann í þessum efnum að stefnumáli sínu; það er eins og sterk pólitísk öfl líti á
það sem hagsmuni sína að hann sé eina vinnuregla þeirra sem skipta listamannafé. Þessi
öfl skirrðust til dæmis ekki við að gera sjálfan menntamálaráðherra að athlægi í hittifyrra
með því að kæfa fyrir honum frumvarp um nýja skipun á þessum málum, en það frum-
varp var að minnsta kosti viðleitni til að bæta úr ófremdarástandi. Það er heppilegt fyrir
stjórnarsamvinnuna að lítil hætta er á að nokkur ráðherra geri menningarmál að „prinsíp-
málum“!
Vér skulum nú reyna að gera oss ljóst hvaða orsakir liggja til þess að núverandi valda-
mönnum er svo umhugað að listamannalaunum sé ekki skapaður neinn skynsamlegur
grundvöllur.
Höfuðorsökin er fólgin í eðli þessara afla, sem nú hafa náð undirtökunum í íslenzku
stjórnmálalífi. Glundroðinn sem þau viðhalda og auka í fjárveitingum til listamanna
stafar ekki af ódugnaði og stefnuleysi, heldur er hann þáttur í stefnu þeirra og ein af að-
ferðum þeirra. Vér skulum þó ekki segja að þessi stefna sé heilsteypt eða aðferðin þraut-
hugsuð, því það er einmitt eitt af einkennum fyrmefndra afla að styðjast fremur við hug-
boð og bráðabirgðaúrræði en rökhugsun og samkvæmni. Hér við bætist að þessi öfl eru
sjálf samsett að minnsta kosti úr tveim höfuðpörtum (bandingjar ekki meðtaldir), og sá
tvíklofningur kemur í rauninni fram í öllu sem þau gera og öllu þvi sem þau láta ógert.
Hann kemur sérstaklega skýrt fram í listamannapólitík þeirra, og það sem meira er og
sjaldgæfara: sú pólitík er jafn hagkvæm hugsjónum og hagsmunum beggja þessara parta.
Annarsvegar er einfaldlega um það að ræða að hið gamla afturhald, það afturhald sem
alltaf leit á rithöfunda og listamenn sem sníkjudýr, og löngum átti þó í vök að verjast,
álítur að nú hafi það fengið færi á að hefna harma sinna. Því er það ákjósanlegt ástand
að engar reglur séu lögfestar, heldur ráði geðþótti valdamanna öllu. Líkt og þeir konungar
fyrri alda sem söfnuðu í kringum sig listamönnum og skáldum, vilja þessir íslenzku smá-
196