Tímarit Máls og menningar - 01.09.1983, Blaðsíða 46

Hörbur Bergmann:
Krafan um afnám skóla —
Aðrar menntaleiðir
Um róttœka skólagagnrýni og lærdóma sem draga má af henni
I þessari grein verður fjallað um róttækustu skólagagnrýnendur vorra tíma:
þá sem vilja gefa skólann alveg upp á bátinn og leita á ný mið til að gefa
börnum og fullorðnum kost á að afla sér menntunar. Þessi sjónarmið hafa
mótast og fengið byr á seinni hluta hins efnahagslega vaxtarskeiðs í vestræn-
um iðnríkjum sem hófst eftir heimsstyrjöldina síðari og lauk fyrir einum
áratug eða svo.
Eins og nærri má geta er farvegur þessa straums í skólagagnrýni dýpstur
og breiðastur í Bandaríkjunum. Þar birtast félagslegar og efnahagslegar
andstæður ekki einungis milli ríkra og snauðra — heldur einnig hvítra og
þeldökkra. Landnám ólíkra kynþátta og þjóða á ólíkum tímum hefur einnig
skapað landinu félagslega sérstöðu meðal vestrænna iðnríkja — og hin djúpa
menningarlega og efnahagslega gjá milli Norður- og Suður-Ameríku hefur
einnig haft sín áhrif. I þessu landi hlutu því fræðimenn og áhugafólk á sviði
þjóðfélags- og menntamála fyrst að koma auga á vanmátt skólans til að jafna
félagslegt og efnahagslegt misrétti. Og það kemur raunar ekki á óvart að það
fólk yrði fyrst til að tala hátt og skýrt um ýmsar óæskilegar hliðarverkanir
skólaskyldu og hversu hæpið virðist að hægt sé að sækja menntun í orðsins
dýpstu merkingu til stofnana eins og skóla. Um og eftir 1970 er svo farið að
tala um nýja stefnu í skólagagnrýni: deschooling eða afskólun eins og hún
hefur verið nefnd á íslensku. (Eg mun þó ekki nota það heiti í framhaldinu).
Heitið er dregið af nafni þekktustu bókarinnar sem lýsir þessum róttæku
viðhorfum: Deschooling Society eftir Ivan Illich sem út kom fyrst í Banda-
ríkjunum 1971 en hefur síðan verið þýdd á fjölda tungumála og gefin út í
stórum upplögum.
Skoðanir og verk Illich og annarra, sem hafa ráðist vægðarlaust gegn
skólahaldi eins og það tíðkast í vestrænum iðnríkjum, hafa að vonum sætt
gagnrýni — margir sem sækja lifibrauð sitt til þessara stofnana hlutu að rísa
til varnar. Ymist voru sjónarmið hinna róttæku gagnrýnenda kölluð aft-
urhaldssöm, óljós eða óframkvæmanleg. Þetta kemur raunar fram í því
396