Tímarit Máls og menningar - 01.09.1983, Blaðsíða 53

Krafa um afnám skóla — Abrar menntaleiðir
hans mjög að beinast að vandamálum Suður-Ameríku, einkum því hvernig
fátæku þjóðirnar geti öðlast aukið frelsi, þróað menningu sína og efnahag án
þess að feta í fótspor iðnveldanna — án ógnvænlegra, ofvaxinna og
fjárfrekra stofnana, t. d. í mennta- og heilbrigðiskerfinu.
Illich leitast við að skoða hlutina í samhengi og hefur ríka vitund um
samverkan efnahagslegra, félagslegra og vistfræðilegra þátta. Hann málar
dökkum litum í því skyni að skapa vitund fyrir nauðsyn nýrrar stefnu:
„Góður grundvöllur ætti nú á árinu 1971 að vera fyrir meiri háttar
stefnubreytingu í leit okkar að betri framtíð. Markmið kerfisins eru í
æpandi mótsögn við árangur þess. Þróunaraðstoðin eykur fátækt, Víetnam-
stríðið eflir þjóðfrelsisliðið, tækniaðstoð styrkir vanþróun. . . Skólar fram-
leiða meira af nemendum sem gefast upp og ef komið er í veg fyrir eina
tegund mengunar eykur það venjulega aðra.“ Þverstæður stofnana-kerfisins
birtast m. a. í því að „kennarar, læknar og starfsfólk í félagslegri þjónustu
komast að raun um að hin mismunandi þjónusta þeirra á a. m. k. eitt
sameiginlegt: Hún skapar eftirspurn eftir meðferðinni sem þeir veita, hraðar
en þeir geta komið upp þjónustustofnunum.“
Styrkurinn í röksemdafærslu Illich felst að mínum dómi einkum í því
samhengi sem hann skoðar hlutina í. Og bein kynni hans af undirokun og
eymd bæði innan auðugra samfélaga og hjá fátækum þjóðum gefa orðum
hans og athugunum sérstæðan alvöruþunga. Tilgangur óvæginnar gagnrýni
hans og greiningar er sá að afhjúpa gildrur sem hinir undirokuðu hafa verið
hnepptir í og benda á leiðir til að glæða með þeim sjálfsvirðingu og
mannlega reisn. Illich bendir á hvernig ríkjandi tækni- og stofnanadýrkun
og kostnaðaraukningin í framleiðslu- og þjónustukerfinu, sem fylgir í
kjölfarið, vinnur í rauninni öfugt við yfirlýstan tilgang — á, ef að er gáð,
drjúgan þátt í að festa forréttindi hinna ríku í sessi og auka vanmátt og
niðurlægingu hinna fátæku. Fólk er gert ómyndugt og ruglað í ríminu.
Margir fara t. d. að halda að fleiri og fínni sjúkrahús tryggi góða heilsu,
vöxtur félagsmálastofnana í borgum og bæjum efli fagurt mannlíf, fjölgun í
lögregluliði auki öryggi borgarans og aukinn vígbúnaður öryggi þjóðarinn-
ar. Vitund fólks um gildi eigin framtaks — ábyrgð sína á heilsu sinni og
menntun — verður þeim mun óljósari sem meira traust er borið til stofnana
sem þykjast geta séð um þetta fyrir fólk fái þær nægar fjárveitingar. Skólinn
á að dómi Illich ríkan þátt í að rugla dómgreind fólks í þessum efnum. Þar er
„nemandinn skólaður í að rugla saman kennslu og námi, skólagöngu og
menntun, prófskírteini og hæfni, og lipurt málfar er talið jafnast á við
hæfileikana til að segja eitthvað nýtt.“
Því miður er ekki rúm hér til að fjalla frekar um sláandi og miskunnar-
lausa greiningu hjá Illich á ýmsum félagslegum einkennum hinna vestrænu
403
L