Tímarit Máls og menningar - 01.09.1983, Blaðsíða 6

Tímarit Máls og menningar
Grein mín fjallaði ekki um framlag Marx til bókmennta- og samfélagsumræðu
síns tíma, heldur kaus ég frekar að nota það takmarkaða rúm sem mér var ætlað
til .að draga upp mynd af þeim aðferðafræðilega vanda, sem þeim sem nú á
dögum skrifa um menningu og listir í anda Marx, er á höndum. Astæðan til þess
er með vissum hætti pólitísk: Þótt hæpið sé að tala um eina samfellda hægri-
bylgju á Vesturlöndum um þessar mundir, er vel merkjanleg hægrisveifla meðal
vestrænna menntamanna og við háskóla. Meginþungi baráttunnar gegn
hægriöflunum hvílir auðvitað á herðum verkalýðshreyfingarinnar, en það er
líka mikilvægt að sósíalískir menntamenn andæfi gengishækkun borgaralegra
þanka í sínum fræðum. Það er partur af hægrisveiflunni meðal menntamanna að
margir fyrrverandi marxistar afneita nú læriföður sínum af miklu kappi, taka
jafnvel þátt í uppmögnun nýs kaldastríðsanda og smíða kenningar um að allt
sósíalískt þankagóss leiði til einræðis og Gúlags. Þeir sem halda fast við margt úr
arfleifð Marx sem nauðsynlegt veganesti í hugmyndalegri baráttu fyrir
sósíalísku samfélagi verða auðvitað að mæta rökum þessara afla og svara fyrir
sig, og einn þáttur þess andsvars er að taka eigin forsendur til gagnrýnins
endurmats, og sýna þar með fram á að marxisminn sé lifandi hefð og ekki
rétttrúnaðarþula.
Þetta síðasta var erindi greinar minnar, þar sem ég vildi benda á svið þar sem
marxísk menningargagnrýni hefur lent út í einföldunum og alhæfingum, sem
gera hana auðvelda bráð skynsömum borgaralegum hugsuðum. Ein algengasta
hættan í því sambandi er að menn láti hugtakakerfið hugsa fyrir sig, og setji í
þeim anda saman greiningar sem tæpast geta kallað fram önnur viðbrögð hjá
glöggum lesanda en þá einföldu spurningu: „Hverju er ég nær?“
Sú hætta er meðal annars fyrir hendi þegar notað er líkanið yfirbygging/
undirbygging, sem Marx mun sjaldan hafa orðað beinum orðum í seinni ritum
sínum (eitt þekktasta dæmið er formálinn að Drögum að gagnrýni á þjóðhag-
fræði, Urvalsrit I s. 238). Vel má vera að þessi aðgreining hafi haft mikla
þýðingu fyrir þróun samfélagsvísinda á sínum tíma, jafnvel svipaða og að-
greining svissneska málfræðingsins Saussure á málkerfi og orðræðu fyrir þróun
málvísinda. En nú orðið er henni stundum beitt á þann veg við greiningu
hugmyndalegra fyrirbæra að hún bætir engu við þekkingu okkar á þeim, heldur
færir okkur vélrænar staðhæfingar um að tilteknar hugmyndir séu ’tjáning1
tiltekinna fyrirbæra í efnahagsgrundvellinum. Þá er stutt yfir í endurspeglunar-
tal sem Lenín, sem áreiðanlega var snjallari stjórnmálamaður en hann var
heimspekingur, var svo hrifinn af. En nákvæmlega hvernig getur einhver tiltekin
hugmynd ‘endurspeglað’ fyrirbæri í efnahagsgrunninum? Það er einsog hinn
huglægi þáttur, hlutur súbjektsins, hverfi þegar þessi myndlíking er notuð, því
spegill er dauður hlutur og óvirkur. En einmitt þáttur hinnar huglægu miðlunar
skiptir höfuðmáli þegar reynt er að skoða bókmenntir í samfélagslegu samhengi.
Margar stofnanir í samfélaginu og margs konar afstæður milli manna hafa
áhrif á söguþróunina. Þær orsakir eru vissulega ekki allar jafn gildar, og
356