Tímarit Máls og menningar - 01.09.1983, Blaðsíða 17

Stuðlar skólinn að betri menntun og auknu lýðrteði?
Því menntun er ekki það að vita mikið, að vera fróður. Miklu fremur er
menntun fólgin í að vera leitandi — að tengja saman umhugsun, gagnrýni og
athafnir. Menntaður maður er sá sem skapar og endurskapar þekkingu.
Hann spyr spurninga, sjálfan sig og aðra, en hann er jafnframt óhræddur við
að notfæra sér tímabundin svör til athafna í þeirri von að þær leiði hann til
dýpri skilnings á honum sjálfum og því umhverfi sem hann hrærist í.
Menntaður maður tekur þátt í samfélaginu af fullri ábyrgð, bæði á því sem
hann gerir, í venjulegri merkingu þess orðs, og því sem hann gerir ekki.
Menntun og menning eru skyld hugtök og höfða til þess sem einkennir
manninn sérstaklega. Hvorki menntun né menning virðast geta átt sér stað
nema til komi gagnvirk samskipti einstaklinga. Menningararfurinn er hluti
af því sem við nefnum menningu. Hann er m. a. fólginn í sameiginlegu
gildismati og vissulega er tungumálið, íslenskan, eitt af því sem við eigum öll
saman og skiptir svo miklu fyrir tilvist og þróun samfélagsins og einstakl-
ingsins. Samsömun við menningarbundið gildismat (fyrirbæri sem við
nefnum stundum félagsmótun eða uppeldi) er mikilvægt skref í menntun.
En menning og menntun er miklu meira en það sem við eigum sameiginlega,
í hefðbundinni merkingu orðanna. Menning og menntun eru ekki síður
fólgnar í sköpun og endursköpun á gildismati, þekkingu, listum, vísindum,
tungumáli og tækni — í raun fremur ferli en afurð. Eins og lífverur þurfa
fæðu sér til viðhalds, vaxtar og þroska, notum við menningararfleifð okkar
til áframhaldandi sköpunar og endursköpunar á menningarlegum verð-
mætum. Því aðeins hefur menningararfleifðin eitthvert gildi að hún geri
okkur kleift að taka þátt í slíkri endurmótun og þar með öðlast dýpri
skilning (sjá „hlutina" í nýju samhengi) á sjálfum okkur, umhverfi og
tengslum okkar við umhverfið — félagslegt, menningarlegt og efnahagslegt.
Þá fyrst getum við talað um lýðræði þegar allir taka þátt í því ferli sem við
nefnum menningu.
Menntun, eins og hún hefur verið skilgreind hér að framan, og nám geta
verið nátengd og gagnvirk — en nám getur einnig hamlað menntun hjá
einstaklingum og hópum einstaklinga. I þessu sambandi skiptir miklu
hverjar hugmyndir okkar eru um nám og hvernig við tengjum þær skóla-
starfi. Breski mannfræðingurinn og líffræðingurinn Gregory Bateson hefur
sett fram merka kenningu um nám (1972) þar sem hann sýnir fram á að nám
fari fram á þremur ólíkum stigum. Stig þessi eru eigindlega ólík (þ. e. á þeim
er eðlismunur en ekki aðeins stigsmunur) vegna þess að á efri stigum verður
eðlisbreyting á því sem lært er á neðri stigunum. Allt nám á fyrsta stigi
Batesons gengur út frá ákveðinni skilgreiningu á aðstæðum eða forsendum
sem gefinni og breytir einstökum atriðum aðeins innan þeirra marka sem
skilgreiningin leyfir. Dæmi um nám af þessu tagi er skilyrt nám, t. d.
367