Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Síða 10

Tímarit Máls og menningar
unnar. Eg gef mér að hann sé ekki að þefa uppi vond verk frá fyrra skeiðinu,
þau gæti hann vafalaust fundið á öllum tímum. En svo að við séum ekki alveg í
lausu lofti ætla ég að leyfa mér að birta stuttan lista yfir skáldsögur kunnra höf-
unda á um fjörutíu ára skeiði, fyrir og eftir umrædd nýsköpunarverk á þriðja
ártugnum: Upp við fossa (1902) eftir Porgils gjallanda, Halla (1906) og Sögur
frá Skaftáreldi (1912-13) eftir Jón Trausta, Ofurefli (1908) og Sögur Rannveigar
(1919-22) eftir Einar Kvaran, Gestir (1925) eftir Kristínu Sigfúsdóttur, Ragnar
Finnsson (1922) og Skálholt (1930-35) eftir Guðmund Kamban, Kristrún í
Hamravík (1933) og Sturla í Vogum (1938) eftir Guðmund G. Hagalín, Brxb-
urnir í Grashaga (1935) og Á hökkum Bolafljóts (1940) eftir Guðmund Daníels-
son, Dalafólk (1936-39) eftir Huldu og Skuggarnir af hcenum (1936) og Fjallið
og draumurinn (1944) eftir Ólaf Jóhann Sigurðsson.5
Sögur þessar eru af ýmsum toga og ætla ég ekki að velta vöngum yfir því
hvort síðari verkin eru endilega betri en þau fyrri. Væntanlega má finna breyt-
ingar sem birta sögulega þróun. En ég held þó að verkin rúmist innan tiltölu-
lega samfelldrar raunsæishefðar, með mismiklu nýrómantísku ívafi; og ég held
að þessi hefðarþróun sé allsendis ótrufluð af „straumhvörfum“ af völdum Bréfs
til Láru og Vefarans mikla. A fjórða áratugnum fer raunar að kveða meira að
félagslegri raunsæisádeilu í íslenskum bókmenntum, einkum á vegum Rauðra
penna, en það gerist síður en svo í framhaldi af umræddum tveim verkum.
Með hliðsjón af þessu og því sem áður segir um viðmið í bókmenntakerfinu
held ég að það geti verið mjög villandi að nota Vefarann mikla sem „útgangs-
punkt“ eða mælikvarða til að ræða þróun bókmennta á þessu tímabili (sbr.
Halldór í Loksins, bls. 8), ef ætlunin er sú að gefa sannferðuga mynd af ráðandi
viðmiðum í skáldsagnagerð á þessum tíma, þ.e. bæði fyrir og eftir tilkomu
þessara módernísku verka. Vefarinn er afbrigðilegt verk andspænis þeim við-
miðum sem ríktu í íslenskri skáldsagnagerð á fyrra helmingi aldarinnar. Hvorki
Vefarinn né Bréf til Láru innleiða nýtt viðmið sem ráðandi verður um sköpun
og skilning prósaverka á næstu tveimur áratugum. A sama hátt verða áður-
nefnd módernísk ljóð þriðja áratugarins ekki atkvæðamikið viðmið í ljóðagerð
fram undir miðja öld, ljóðagerð skálda einsog Davíðs Stefánssonar, Huldu,
Tómasar Guðmundssonar, Guðmundar Böðvarssonar og Jóhannesar úr Kötl-
um.
Hvað sagnagerðina varðar, þá segir Halldór Guðmundsson að eftir Bréf til
Láru og Vefarann „var veröldin einsog svið, þar sem allt var í haginn búið fyrir
mikinn saungleik“ (201). Fór þessi söngleikur fram? Eða var þetta einsöngur?
Eftir grein Halldórs Guðmundssonar að dæma hefur hann a.m.k. fátt heyrt
nema rödd Halldórs Laxness - og hefur í hyllingarskyni tekið upp stafsetningu
nafna síns í þessari vísun til Vefarans. En meira að segja Halldór Guðmunds-
son viðurkennir að söngur Laxness eftir Vefarann er ekki af módernískum toga
(„Orðin og efinn“, bls. 200). Jafnvel þótt verk Halldórs Laxness, sem ég hafði
272