Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Blaðsíða 38

Tímarit Máls og menningar
tilverunnar takast á um Þórberg unga og í þeim speglast jafnframt átök efn-
is og anda, líkama og sálar. I þessu samhengi má halda því fram að Islenzk-
ur aðall og Ofvitinn gangi út á að lýsa birtingarmyndum tvíhyggjunnar og
þeirri klemmu sem maðurinn er í á milli hinna tveggja ósættanlegu póla
hennar. Spekingurinn er andleg vera og náttúrulaus, í eilífri leit að hinum
endanlega og einhlíta sannleika. Skítkokkurinn er á hinn bóginn ófull-
komin kynvera í leit að tímabundnum eða stundlegum sannindum og full-
nægju.
Kynmennið og skáldið kallar Þórbergur þessa tvo þætti í sjálfum sér í ís-
lenzkum aðli (141) og mismunur þeirra kemur greinilega í ljós þegar sagt er
frá æðstu löngunum hvors um sig: Fyrsta kynlífsreynsla Þórbergs unga er í
vændum og hann segir: „Aldrei hafði ég hlakkað neitt svipað til nokkurrar
jólahátíðar með hangikjöti og pönnukökum.“(0:193) Nokkru síðar notar
hann sömu líkingu um annað efni: „Þekking var mér andlegur unaður,
hangikjöt og pönnukökur ódauðlega mannsins.“(0:209)
En sambúð spekingsins og skítkokksins er ófriðsöm. Hinn æðri maður
setur lífsreglur sem miða að því að gera Þórberg unga fullkominn, en hinn
óæðri maður brýtur þær jafnharðan. Þegar það gerist iðrast Þórbergur þó
alltaf sárlega og setur sér strax nýjar lífsreglur, af því að hann vill afneita
skítkokkshlutverkinu og öllu sem því tilheyrir. I Ofvitanum er þessari bar-
áttu lýst í kaflanum „Sálarstyrjöldin“ (bls. 131-136) og þar segir:
Upprisa og hrösun, hrösun og upprisa í endalausum umskiptum. Kröfur
hins æðra manns æ fleiri og fleiri, skipanir hans æ harðari og harðari, eftir
því sem smásjá innskoðunarinnar uppgötvaði fleiri lýti og snertingin við
æðra lífið gerði hvert lýti að stærri lesti. Mér fannst ég verða æ ófullkomnari
með hverju ári, jafnvel hverjum mánuði, hverri viku. Það var hræðilegt.
(0:135)
Baráttan er endalaus. I heimsmynd tvíhyggjunnar er hið andlega sett á stall
sem hið eftirsóknarverða og það eina sem er þess virði að lifa fyrir. En gall-
inn er sá, að maðurinn getur ekki afneitað líkama sínum og bælt hvatirnar.
Hugsjónin samræmist því ekki raunverulegum aðstæðum og daglegu lífi: I
íslenzkum aðli og Ofvitanum kemst sögupersónan Þórbergur aldrei í hina
þráðu stöðu. I ímyndun sinni getur hann verið fullkominn um stund en í
frásögninni birtist hann alltaf á annan hátt, enda er ævinlega eitthvað sem
truflar, kippir honum aftur niður á svið raunveruleikans og daglega lífsins.
Skýrasta dæmið um þetta tvítog og vandkvæðin sem fylgja því birtist í
ást Þórbergs á stúlkunni sem hann kallar Elskuna og sagt er frá bæði í ís-
lenzkum aðli og Ofvitanum. Þetta er andleg ást og Þórbergur lýsir henni
þannig: „Það var öll kvensemi hreinsuð burt úr mér. Ég var ekkert annað
300