Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Page 43

Brotin heimsmynd
vera að búa til texta sem brýtur niður þá heimsmynd sem sögupersóna
hans býr við. Með texta sínum hefur hann vald yfir heiminum en sögupers-
óna hans var hjálparlaus á valdi heimsins. Reyndarmarkmið sögupersón-
unnar er frestunin, skorturinn, en reyndarmarkmið sögumannsins að sýna
fram á að frestunin og skorturinn er eina leiðin sem er fær í þessari ómögu-
legu heimsmynd, að sú reiða og það samræmi sem óskað er eftir, tví-
skipting heimsins í æðra og óæðra, sál og líkama, stenst ekki, lífið er upp-
lausn.
Hin tvö andstæðu öfl, líf og lífshugsjón, togast sífellt á um Þórberg unga
og taka völdin til skiptis. Markmið og hlutskipti hans hljóta að verða þráin
og skorturinn af því að hann getur ekki hafnað tvíhyggjunni. Það getur
sögumaðurinn aftur á móti. Fjarvera sýndarmarkmiðs hans er tilveru text-
ans nauðsynleg í þeim skilningi að aðeins þannig getur hann komið boð-
skap sínum á framfæri. Nálgun við sýndarmarkmiðið dregur allan mátt úr
persónunni Þórbergi og sömuleiðis úr sögumanninum Þórbergi. Þegar
persónan er að því komin að framkvæma lamast hún, og þegar sögumaður
kemst næst því að vera að skrá hefðbundna ævisögu verður textinn flatur
og áhrifalaus, eins og til dæmis í síðustu köflum Ofvitans þar sem hann
hefur ótvíræða samúð með sögupersónunni.
Það sýndarmarkmið sögumannsins að setja ævi sína upp sem sanna sögu
fær stundum að njóta sín, en þegar ævisöguformið samræmist ekki hug-
myndum hans um boðskaparhlutverk sitt, þá er það yfirgefið. Það sem
knýr textann áfram og heldur honum uppi er nefnilega ekki það sem sögu-
persónan gerir eins og í hefðbundnum ævisögum, heldur það sem hún gerir
ekki, þorir ekki að gera. Og raunverulegt markmið textans verður að segja
frá því sem er ekki, því sem skortir í lífi sögupersónunnar, gatinu í hug-
myndaheimi hennar. Þess vegna slær sögumaður sýndarmarkmiði sínu sí-
fellt á frest, til að geta haldið áfram að segja frá því sem raunverulega skipt-
ir máli.
Tilvitnanir og athugasemdir
1. Þessi grein er útdráttur úr ritgerð minni til B.A.-prófs í almennri bókmennta-
fræði við H.I. frá vorinu 1988. I greininni er vitnað til 5. útgáfu Islenzks aðals (I)
sem kom út hjá Máli og menningu 1981 og 2. útgáfu Ofvitans (O) sem kom út 1964,
einnig hjá Máli og menningu.
2. Matthías Johannessen: I kompaníi við allífið. Matthías Johannessen talar við
Þórberg Þórðarson. Reykjavík 1959. Bls. 99.
3. Sem dæmi um þessa þætti eða einingar má nefna að á bls. 7-51 er sagt frá aðdrag-
anda þess að Þórbergur fór í Kennaraskólann og síðan veru hans þar. Kennaraskól-
305