Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Qupperneq 58

Tímarit Máls og menningar
En þau bókmenntaverk sem Bréf til Láru var fyrirboði um og boðuð
höfðu verið, hvað varð um þau? Sá skáldsnillingur sem í Bréfinu hafði
kvatt sér hljóðs - ekkert var líklegra en næstu ár myndu skáldverkin
streyma frá honum. Sjálfur hafði hann spurt í bréfi til Vilmundar í byrjun
árs 1925: „Hvaða bók á eg nú að skrifa næst? Eg hefi svo mörg verkefni
fyrirliggjandi að eg veit ekki á hverju byrja skal“ (Sama, bls. 172).
Og ári síðar sagði hann í öðru kunningjabréfi: „. . . Þar að auki hefi eg
fimm skáldsögur í höfðinu (eina upp á 500-600 síður) . . .“ (Sama, bls. 204)
Hvernig stóð á því að engin þessara skáldsagna leit dagsins ljós?
Bókmenntaleg þögn Þórbergs spannar fjórtán ára tímabil og það er ein-
mitt á þessum fjórtán árum að Halldór Kiljan Laxness geisist fram á ritvöll
og þjóðvöll og nú ekki lengur sá guðfræðikandidat kaþólskra viðhorfa sem
Þórbergur hafði forðum klappað á koll, heldur Vefarinn mikli, Salka Valka,
Bjartur í Sumarhúsum og Ljósvíkingurinn. Þessi ár eru einmitt hátindurinn
á ferli Halldórs og má geta sér til um að Þórbergur hafi átt bágt með sín
skáldsöguáform í miðjum þeim hamförum.
Reyndar minna fyrstu eiginlegu skáldverk Þórbergs eftir hléið langa: Is-
lenskur aðall og Ofvitinn undarlega á Heimsljós Halldórs, sá ofviti sem
stígur fram í Aðlinum og Ofvitanum er eins og blóðskyldur Ólafi Kárasyni
Ljósvíkingi, en verkin komu út nær samhliða: fyrsta bindi Heimsljóss árið
1937, ári fyrr en Islenskur aðall og fjórða og síðasta bindi Heimsljóss árið
1940, sama ár og fyrra bindi Ofvitans.
I ljósi þessara sjálfsævisögulegu skáldsagna sem margir telja skærustu
kraftbirtingu í list Þórbergs, hefði mátt ætla að nú væri Þórbergur kominn
á skrið og næstu ár fylgdu fleiri skáldverk í kjölfarið. En því var ekki að
heilsa. Næsta áratug helgar hann krafta sína dulrænum fyrirbærum og
þjóðfræðum með bókinni um Indriða miðil (1942) sem Þórbergur taldi
sjálfur með því „fjörlegasta" sem hann hefði skrifað - og svo ævisögu séra
Arna sem hóf að koma út árið 1945 og síðan bindi á ári til 1950.
Ef einhverjum þykir að hér hafi skáldskapurinn enn fengið að sitja á
hakanum, má minna á ummæli Þórbergs í Kompaníi við allífið þar sem
hann raðar bókmenntagreinum í forgangsröð og setur þá skáldskapinn
neðstan:
„Eg hef mest gaman af að lesa dulrænar sögur, sagði hann, af því að þar er
svigrúm fyrir ímyndunaraflið og þægileg spenna í efninu. Þar næst koma
ævisögur og alþýðuvísindi, þá náttúrufræði, stjörnufræði og loks skáldskap-
ur, kvæði og skáldsögur.“ (Kompaníið, bls. 36)
Og í framhaldi af því lét hann svo um mælt að ef hann hefði haft fullar
320