Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Side 77

Var Þórbergur ofviti í alvörunni?
hvern hátt - þá hefði hann ekki treyst sér til að skrifa um hana. Aldrei
minnist hann einu orði á ástaræfintýrið með Sólrúnu. Það var sárt og sorg-
legt. Dálítið sem máli skipti. Og það er kaldhæðnislegt, þegar í hlut á ein-
hver mesti rithöfundur aldarinnar, að í bréfabókinni sem gefin var út fyrir
nokkrum árum með ástarbréfum Þórbergs, var hugrakkasta og hreinskiln-
asta bréfið ekki frá honum heldur frá Sólrúnu. Og þau fáu orð eru meira
drama, meiri sannleikur, meira líf, en öll hin bréfin til samans.
Hvers vegna? Vegna þess að þau koma frá kvikunni í einni mannssál sem
þorir að vera hún sjálf. Slík manneskja er sönn, hugrökk og hreinskilin.
Þvílíkar bækur hefði Þórbergur með allri sinni fyndni og stílsnilld ekki
skrifað ef hann hefði þorað að finna meira til og þjást en sleppt látalátun-
um. Verið hann sjálfur. Þá hefðu bækur hans orðið dýpri og víðfeðmari
lýsingar á lífinu. Betri listaverk.
Þórbergur er þó sennilega mesti stílsnillingur á íslensku þegar honum
tekst best upp. En ofangreindir gallar bitna jafnvel einnig á stílnum. Hann
missir stundum samband við hugsun og tilfinningu. Stílsnilldin breytist þá í
stagl og þreytandi orðskrúð. Verður marklítil en sjálfstæð eigind út af fyrir
sig. Dæmi um það er t.d. hinn stirði og lífvana atómpistill til Kristins aftan
við fjórðu útgáfuna á Bréfi til Láru. Einfaldleikinn svokallaði, sem Þór-
bergur temur sér á efri árum, er honum meira að segja ekki ósjálfráður og
eðlilegur. Hann er meðvitaður og útpældur. Með öðrum orðum ekki ein-
faldleiki heldur nokkurs konar tilgerð.
Og ritverk er meira en stíll. Þröngsýni Þórbergs sem höfundar kemur
ekki síst fram í því að stílgáfan er svo ofvaxin að hún ber allt annað ofur-
liði. Verður eins og hálfgerð vansköpun. Hann rogast um bækur sínar með
risastórt útblásið stílhöfuð. En formi og byggingu er ábótavant. Mannlýs-
ingarnar eru sömuleiðis of mikið upp á fyndni og skringilegheit. Islenskur
aðall segir til dæmis frá Sveini Jónssyni sem varð ofdrykkjumaður en náði
sér þó aftur á strik. í stað þess að skyggnast undir yfirborðið og kanna
hvað skapar gáfuðum manni slík örlög og gefur honum jafnframt styrk til
að sigrast á þeim, þynnir Þórbergur persónuna út í flatneskju þó hún eigi
að heita háð og spé um ljóðræna rómantík þeirra tíma.
í ritgerðasafninu Alitamál eftir Símon Jóhannes Agústsson sálfræðing er
kafli sem heitir Ofvitar. Símon segir að ofviti sé maður gæddur gölluðum
vitsmunum en hafi að vísu einhverja sérgáfu á miklu hærra stigi en almennt
gerist. En hún sé ekki kóróna þroskaðs persónuleika heldur blómstri á
kostnað annarra hæfileika og kippi úr þeim vexti.
Er Þórbergur hér ekki lifandi kominn? Otrúleg stílgáfa er hans ofvita-
skapur. Annars er hann í ýmsan hátt takmarkaður listamaður.
Og ég vona að enginn taki það óleyfilega bókstaflega, þó ég klykki loks
339