Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Side 36

þar sem ríkti samræmi milli manns og
guðdóms. Klofningur þessara megin-
tákna einkennir raunar íslenskar bók-
menntir þegar um aldamót. I fjölmörgum
verkum takast á tvö kerfi: hið trúarlega og
náttúrlega. Nýrómantíkin reyndi að sætta
þau og skrifa guð inn í hið mennska en án
árangurs, árekstur kerfanna tvístraði ein-
staklingnum, togaði hann í andstæðar áttir
án þess að lausn virtist möguleg. Astæða
þess felst sennilega í hugsunarlegum for-
sendum tímans. Menn hugsuðu í algildum
þótt þeir höfnuðu trúarsetningum og
reynslan segði þeim annað: heimurinn
hlaut að hafa heildarmerkingu, siðferði-
legan tilgang er stæðist tímans tönn, ann-
að var óhugsanlegt. Með þá trú í fartesk-
inu leituðu margir hins algilda í mann-
eskjunni en fundu ekki. Af því þessi ofsi,
þessi örvænting. Þeir komust með öðrum
orðum ekki út úr hugsunarhætti liðins
tíma og til þeirrar fjarstæðuhugsunar sem
nú er mörgum eðlileg. Né heldur megn-
uðu þeir að byggja sér nýjan heim úr eigin
huga. Við þessar aðstæður er eðlilegt að
hið djöfullega eða sataníska setji mark sitt
á skáldskapinn, mynd hans og ræðu. I
verkum Jóhanns Sigurjónssonar og
Gunnars Gunnarssonar slær algeru nei-
kvæði inn: persónumar myrða, sturlast,
stytta sér aldur — oftast í þeirri röð; djöf-
ullinn stígur dans við truflaða presta og
niðurbrotna mannvini, hugstola kven-
skörunga og ung gáfumenni í skóla. Sú er
amk skáldsýn Gunnars Gunnarssonar á
stundum. í Sœlir eru einfaldir er mann-
heimi líkt við helvíti á valdi brjálaðs guðs
með ótakmarkað vald, himnanerós, djöf-
uls; sturlun persónanna speglar sturlaðan
heim.
Allt birtist þetta í Vefaranum mikla. En
líkt og í Sorg er öngþveitið innlimað í
formgerð og stíl verksins. Andstætt
Gunnari tekst höfundi að hefja sig yfir
hinar „hundraðogfimtíu lífskoðanir" þótt
sjálfur hafi hann ennþá verið hallur undir
kaþólska trú. Söguhetja hans hefur sterk
persónueinkenni en um leið er hún tákn
um þverstæður tímans; byltingarástand.
Grein þessi var upphaflega samin til
flutnings á Laxnessþingi, sem haidið var
íReykjavík 4. júlí 1987. Afýmsum ástœð-
um hefur hún ekki verið prentuð fyrr. Tek-
ið skal fram að þessum tíma var bók
Halldórs Guðmundssonar um Vefarann
mikla ekki komin út, né heldur Skírnis-
grein Astráðar Eysteinssonar, sem var
fundarstjóri á fyrrgreindu þingi. Það er
því ekki vísað til þeirra í umfjölluninni.
Um hugtakið „menningarbylting“ er
fjallað nánar í greininni „Menning og
bylting", Andvara, 1988, bls. 123-141.
1. Sjá Ámi Sigurjónsson: Laxness og þjóðlífið.
Bókmenntir og bókmenntakenningar á árunum
milli stríða, 1986, bls. 61.
2. Halldór Kiljan Laxness: Alþýðubókin, 1929,
bls. 363.
3. Halldór Kiljan Laxness: Vefarinn mikli frá
Kasmír, 1927, bls. 354.
4. Sjá Peter Hallberg: Vefarinn mikli. Um œsku-
skáldskap Halldórs Kiljans Laxness II, 1959,
bls. 43.
5. Sjá Matthías Johannessen: M Samtöl I, 1977,
bls. 59.
6. Jóhann Sigurjónsson: Bréf til bróður, 1968, bls.
80.
7. Halldór Kiljan Laxness: Vefarinn mikli frá
Kasmír, bls. 456.
8. Halldór Laxness: „Úr sirkus menningarinnar" í
Af menníngarástandi, 1986, bls. 70.
34
TMM 1990:1