Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Page 27

skipt miklu hvar menn vörpuðu skugga sín-
um: Til dæmis lá dauðarefsing við því hjá
þjóðflokki einum í Nýju-Gíneu að stíga á
skugga konungsins. Ennfremur hefur Rank
það eftir sagnasafnaranum mikla, Frazer,
þeim er samdi bókina The Golden Bough,
að margir þjóðflokkar hafi gætt þess vand-
lega að varpa ekki skugga á nýtekna gröf
eða látinn mann. Meðal Fom-Grikkja var
sú trú að framliðnir væm á ferli sem
skuggavemr í undirheimum, ríki Hadesar,
og féll aldrei dagsbirta þar inn. Hjá Grikkj-
um er því Psyke, sálin, frá upphafí tengd
skugganum.
Skugginn sem líkamning sálarinnar er al-
gengt minni í þjóðtrú. Þegar Sæmundur
skilur skugga sinn eftir í höndum kölska, er
hann með vissum hætti að selja honum sál
sína. Rank, sem reyndar vísar í íslensku
söguna af Sæmundi í útgáfu Maurers, nefn-
ir margar hliðstæðar sögur þar sem skuggi
mannsins veit að öðmm heimi. í ýmsum
þjóðsögum er það ömggt feigðarmerki að
varpa ekki skugga. Og víst er að yfimátt-
úrlegar vemr em einatt skuggalausar, hvort
sem það em huldumenn, álfar eða englar
(skv. Rank, bls. 61).
Spegilmyndin hefur um margt líku hlut-
verki að gegna í þjóðtrú og skugginn, þ.e.
að vera fulltrúi sálarinnar, þess hluta
mannsins sem heyrir öðmm heimi til. Flest-
ir kannast við hjátrú sem tengd er speglum:
Ogæfuna sem fylgir því að brjóta spegil,
nauðsyn þess að breiða yfir spegla þegar
einhver heimilismanna hefur látist, hættur
því samfara að horfa of mikið í spegil og
draugar sjást ekki í spegli. Narkissos goð-
sögunnar grísku varð svo hugfanginn af
spegilmynd sinni í vatnsborðinu að hann lét
að lokum lífið fyrir ást sína. Allir þeir sem
rannsakað hafa tvífaraminnið frá sálfræði-
legu sjónarhomi hafa vitnað til goðsögunn-
ar um hann. Sameiginlegt er mismunandi
gerðum hennar að sjálfsástin verður Nark-
issosi að aldurtila, rétt einsog tvífarinn sæk-
ir í seinni tíma bókmenntum þá heim sem
em sérlega sjálfhverfir.
Skugginn og spegillinn em þó ekki eigin-
legir tvífarar — fyrr en þeir taka að leika
sjálfstætt hlutverk, hætta að apa upp fmm-
myndina. Skemmtilega útfært dæmi um
það má finna hjá H.C. Andersen. í ævintýri
hans um skuggann segir frá lærðum ungum
manni sem dvelur í Suðurlöndum, og lang-
ar ósköpin öll að kynnast undurfríðri stúlku
sem sýnist búa í húsi gegnt honum:
Eitt kvöld sat lærði maðurinn úti á svölum
sínum. Ljós logaði í herbergingu að baki
hans, og var því eðlilegt, að skugga hans
bæri á vegg gagnbúans; já, þar sat skuggi
beint andspænis á meðal blómanna á svöl-
unum, og þegar lærði maðurinn hreyfði sig,
þá hreyfði skugginn sig lflca, því það gerir
hann ávallt.
Enn er allt með felldu, en þá kemur Iærða
manninum hálfpartinn í gamni í hug að
senda skugga sinn inn um svalimar hinum
megin og láta hann skyggnast um:
Og lærði maðurinn stóð upp, og skugginn
hans á svölum gagnbúans stóð líka upp, og
lærði maðurinn snéri sér við og skugginn
eins. Já, hefði einhver verið til að veita
þessu almennilega eftirtekt, þá hefði hann
getað séð greinilega, að skugginn gekk upp
hálfopnar dyr gagnbúans, alveg í sömu
andránni sem lærði maðurinn gekk inn í
herbergi sitt og hleypti niður gluggatjald-
inu á eftir sér.4
En á þessu örlagaríka augnabliki þegar þeir
félagar hverfa hvor inn um sínar dyr, verður
TMM 1990:3
25