Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Blaðsíða 97

þess, sem aðrir textar fléttast utan um eða falla
inn í. En þótt undarlegt megi virðast, hefur þetta
mikla verk aldrei verið sjálfstætt og óháð rit í
þess orðs fyllstu merkingu: það er ritað í fram-
haldi af „Sturlu sögu“ (og kannske að nokkru
leyti öðrum verkum líka), og verður svo smám
saman að breiðri „íslandssögu“, en samt hefur
höfundur, að því er best verður séð, forðast að
taka upp efni úr ýmsum eldri sögum, einkum
„Þórðar sögu kakala“ og „Þorgils sögu skarða".
Myndast við það eyður í frásögn hans, hún
verður stuttaraleg eða jafnvel miðuð við það, að
því er virðist, að koma með viðbætur eða „leið-
réttingar" við ofantaldar sögur. Eins og höf-
undur hugsaði sér „íslendinga sögu“ og gekk
frá henni, myndar hún með öðmm orðum ekki
fullkomna og afmarkaða frásögn nema ýmsum
öðmm ritum sé á einhvem hátt bætt við hana.
Af þessu leiðir, að uppruni Sturlungusafnsins
er tvíþættur. Annars vegar em „frumtextamir“
sem menn gera ráð fyrir og Bjöm M. Olsen
kallaði „hinar einstöku sögur óbreyttar og sjálf-
stæðar" en sennilega væri réttara að skilgreina
á annan hátt og kalla „heimildasafn höfundar";
virðist það nefnilega hafa verið all fjölbreytt og
spannað ættartölur, munnmæli og e.t.v. eitthvað
fleira, auk venjulegra ritaðra sagna. Hins vegar
er svo sú „hugmynd um Sturlunga sögu“ sem
var greinilega til staðar á einhvem hátt, eða lá
a.m.k. í loftinu, þegar Sturla Þórðarson reit „ís-
lendinga sögu“, þótt við getum vitanlega ekki
skilgreint hana nánar (nema þá kannske með
því að grandskoða „eyðumar" í verki hans frá
þessu sjónarmiði, en óvíst er hvað það gæti leitt
langt). Þessar tvær hliðar em tengdar, þar sem
hugmyndin kom upp, meðan safn „fmmtext-
anna“ var að skapast og hafði áhrif á mótun
þess.
Þegar málið er sett fram á þennan hátt, dettur
gmndvöllurinn undan kenningu Bjöms M. Ol-
sens. Ólíklegt er að „heimildasafn" Sturlungu-
höfúndar hafi verið í þeirri mynd að það hefði
yfirleitt getað varðveist í heild sem slíkt, óháð
safhritinu sem það var notað til að byggja upp,
og er því út í hött að sakna þess. Ef við miðum
hins vegar einungis við skráðar og afmarkaðar
„sögur“, sem höfundur notaði, bendir flest til
þess að í þeim hafi bæði verið meira efni en í
Sturlungu og einnig minna efni, þannig að um
tvennt ólíkt var að ræða og safn þessara sagna,
eins og þær komu af skepnunni, gat ekki komið
í staðinn fyrir Sturlungusafnið né heldur öfugt.
Auk þess má segja, að þessar sögur hafi á vissan
hátt verið ófullgerðar í heild: í þær vantaði sem
sé þá „hugmynd“ sem varð til við ritun „Islend-
inga sögu“ og er órjúfandi hluti af heildinni.
Þannig verður að álykta, að „uppmnalegur
texti“ Sturlungu, og sá eini sem hægt er að miða
við í útgáfum af því verki, sé sú samsteypa sem
unnin var upp úr „heimildasafninu" í samræmi
við þá „hugmynd" sem rekja má til Sturlu Þórð-
arsonar. En með því er vandinn samt ekki leyst-
ur. Þessari „hugmynd" var fyrst hmndið í
framkvæmd einum tveimur áratugum eftir
dauða Sturlu og ef það var Þórður Narfason sem
stóð fyrir því er samhengið augljóst: Þórður
dvaldist hjá Sturlu veturinn 1271-1272 og hann
hafði vafalaust góðar aðstæður til að þekkja
ritstörf hans, hugmyndir og fyrirætlanir. Það má
því vera að hann hafi einungis litið svo á að
hann væri að halda áfram verki Sturlu. En nú
vill svo merkilega til að í þessa eldri gerð Sturl-
ungu vantar „Þorgils sögu skarða“, sem virðist
þó hafa átt að vera með samkvæmt upphaflegu
hugmyndinni, og verðurþaðeinungis skýrt með
því að hún hafi ekki verið höfundi tiltæk, þegar
hann var að setja Sturlungu saman. Þetta verk
var því á vissan hátt ófullgert, en úr því var bætt
nokkru síðar í yngri gerðinni með því að þar var
köflunum úr „Þorgils sögu“ einmitt skotið inn
á réttum stöðu, og safnið aukið með öðm efni.
Af þessu má draga þá óvæntu niðurstöðu, að
það sé yngri gerð Sturlungu sem samsvari betur,
að þessu leyti a.m.k., hinni upphaflegu „hug-
mynd“ um safnritið, og er vitanlega ekki loku
fyrir það skotið, að einhver óslitin hefð hafi
legið frá Sturlu Þórðarsyni til höfundar hennar,
þannig að höfundurinn hafi haft einhveija nasa-
sjón af hugmyndum Sturlu og viljað fullgera
samsteypuna samkvæmt þeim. Hægt er að
TMM 1990:3
95