Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Blaðsíða 65

í kristinni guðfræði undir heitinu „erfða-
synd“, en sú merking bendir vissulega í átt
til heildar fremuren afmarkaðra þátta.
Tragísk athöfn er semsé tákn eða vitn-
isburður um manninn sem lífrænan part
náttúrunnar, þareð boglínan eða ferillinn
sem látlaust er dreginn er ævinlega í grund-
vallaratriðum ferill náttúrunnar. Tragísk at-
höfn er afleiðing þess, að maðurinn er
ævinlega að verða tegund, ævinlega að öðl-
ast fyllra form, ævinlega að verða meiri
einstaklingur. Nietzsche gefur sína eigin
hugvitsömu og háspekilegu skýringu á því,
hversvegna guðinn Díónýsos tók á sig svo
mörg gervi: hann hafði sjálfur eitt sinn orð-
ið að þola sundurlimun og kærði sig því
ekki um að gangast aftur undir þær kvalir
sem þroskun einstaklingseðlisins hafði í för
með sér. Samkvæmt þessum skilningi hefur
tragíska hetjan það sérstaka hlutverk, ef svo
má að orði kveða, að halda lífi í sektarlamb-
inu eða blórabögglinum í sínýjum gervum.
Einstaklingur og samfélag
Sögnin um kvalræði sjálfsvitundar og ein-
staklingsvilja er til í sundurleitum gerðum
í trúarbrögðum og goðsögnum margra
menningarsvæða. Það er sögnin um Adam
og Evu í Biblíunni, sögnin um dauða Bald-
urs í goðafræði norrænna forfeðra okkar,
sögnin um Kullervo í Kalevala, sögnin um
Arjuna í Mahabharata, og vísast er til
áþekk sögn í ýmsum öðrum trúarbrögðum.
Þannig má til sanns vegar færa að vitundin
um þetta sérstaka kvalræði sé sameigin-
legur arfur mannkyns. En það þurfti snilli-
gáfu Grikkja til að skipa kjama þessara
goðsögulegu sanninda í einfalt og algilt
mynstur. Af þeim sökum hafa grískar trag-
edíur ótímabundinn boðskap að flytja þeim
sem sýna þær og sjá í viðurkvæmilegu
formi.
Kannski er það engin tilviljun að trag-
edían kom til sögunnar um svipað leyti og
einstaklingshyggjan (ítalska endurreisnin
átti rætur sínar í enduruppgötvun fom-
grískrar menningar). Á sama tíma og
Grikkir leystu manninn undan aldalangri
áþján valdboðssamfélaga gerðu þeir sér
ljósa grein fyrir áhættu skefjalausrar ein-
staklingshyggju. Þeir buðu borgurunum
frelsi, en lögðu jafnframt á þá skyldur. Til
að vera fullkomlega mennskur varð ein-
staklingurinn að taka virkan þátt í málefn-
um samfélagsins. Sá sem færðist undan
þvílíkum skyldum eða hafnaði þeim var
idjót, hann var afglapi, afbrigðilegur, ekki
alveg eðlilegur. Það er útaf fyrir sig hnýsi-
legt að þessi aukamerking orðsins idjót hef-
ur komist inní nálega öll Evrópumál, en í
Grikklandi heldur orðið ennþá fmmmerk-
ingu sinni og þýðir einfaldlega „einstak-
lingur“.
Meðþví svo fjöldamargt virðist koma
heim og saman í lífsviðhorfum, heimspeki,
trúarbrögðum og listsköpun Grikkja til
foma, þá virðist vera leyfilegt að gera því
skóna, að eitt af mörgum hlutverkum trag-
edíunnar hafi verið að tjá í listrænu og
dramatísku formi hin fomu spakmæli „Allt
í hófí“ og „Þekktu sjálfan þig“ (þ.e. „Þekktu
takmörk þín“). Með sínum eigin aðferðum
leiddi hún mönnum fyrir sjónir, hvaða af-
leiðingar það hefði að brjóta gullna reglu
mundangshófsins, raska jafnvæginu milli
einstaklings og samfélags, sem hin tragíska
hetja og kórinn em táknrænir fulltrúar fyrir.
En það var, vel að merkja, hvorki um að
ræða prédikun eða siðferðislega innræt-
TMM 1990:3
63