Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Blaðsíða 66

ingu, heldur einungis uppstillingu og fram-
setningu nokkurra djúptækustu þátta mann-
legra örlaga.
Þegar lögð er áhersla á þessa liði hinna
fomu leikhúsverka eiga þau sennilega
greiðastan aðgang að nútímamönnum, ekki
síst vegna þess að á liðnum 200 árum eða
svo hefur jafnvæginu milli einstaklings og
samfélags verið hrikalega raskað. Skefja-
laus kapítalismi er ímynd einstaklings-
hyggjunnar í sinni grófgerðustu, herskáustu
og tillitslausustu mynd: hver maður fyrir
sjálfan sig án hliðsjónar af náunganum eða
velferð samfélagsins. Á hinu leitinu hefur
marxisminn víða um heimsbyggðina orðið
skálkaskjól afla sem beittu sér fyrir kúgun
einstaklingsins og skilyrðislausri undir-
gefni við kröfur samfélagsins einsog þær
eru gerræðislega túlkaðar af valdamönn-
um. Þessi alheimsátök em ein helsta „trag-
íska“ þraut aldarinnar og sér enganveginn
fyrir endann á þeim, þó sögulegir atburðir
hafí átt sér stað í Austur-Evrópu að undan-
fömu.
Bamalegt væri að gera ráð fyrir því, að
tragedían ein og sér fái ráðið bót á ríkjandi
ójafnvægi, sem er bein orsök eymdar og
óréttlætis um heim allan.
Sameiginleg gildi
Önnur og kannski ennþá afdrifaríkari þraut
þessarar aldar er eyðilegging umhverfisins
og hörmuleg stórslys sem orðið hafa og
vofa áfram yfir mannkyni. Þessi þraut á
rætur að rekja til firringar mannsins frá sínu
náttúrlega umhverfi, nauðgunar hans á nátt-
úmnni og vægðarlausrar rányrkju á auð-
lindum jarðar. Hér er líka um að ræða
„tragískan" vanda sem endurómar í hinum
fomu leikhúsverkum, því lokatakmark
tragedíunnar, sem leita ber hjá áhorfand-
anum fremuren hjá kómum, er í því fólgið
að fá sömu staðfestingu (að vísu fágaðri,
flóknari og þroskaðri) á lífsorkunni og
fyrsti maðurinn fékk sem fann samsvömn
milli eigin tilvem og lifandi náttúru. Að sjá
mannlífið í teikni náttúrlegrar hringrásar,
sem þjappað er saman í stutt tímaskeið og
túlkað með myndlíkingu, það felur ekki í
sér niðmn eða afneitun mannlífsins, heldur
þvertámóti endumýjaða viðurkenningu á
mikilvægi þess í alheiminum.
Hér kemur til skjalanna „hlutleysi“ listar-
innar, það sem Nietzsche nefndi „sýnþesu
Apollons“, og í þeim skilningi hefur mað-
urinn frelsast frá sjálfum sér fyrir tilverknað
listar sinnar. I því ljósi verður tragedían
mikilvægust allra listgreina: hún þjónar
manninum betur en nokkurt annað tjáning-
arform.
Tragedían á uppmna sinn að rekja til
helgiathafna, sem miðuðu að því að gera
reynslu og hugsýnir einstaklingsins félags-
hæfar. Fyrir bragðið miðlar hún ákaflega
sterkri tilfinningu fyrir þeim böndum sem
tengja menn innbyrðis og tengja þá sam-
eiginlega sínu félagslega og náttúrlega um-
hverfi. Persónuleg reynsla og einkaleg sýn
einstaklingsins einangra hann frá samfé-
laginu, en tragedían dregur hann inní sam-
félagið. Þannig er tragedían í ríkum mæli
samfélagsleg listgrein, ekki einungis í þeim
skilningi að hún krefst samstarfs margs-
konar einstaklinga, leikara, kórs, hljómlist-
armanna, heldur einnig í þeim skilningi, að
endanlegri merkingu atburðarásarinnar er
þá fyrst til skila haldið þegar ljósar verða
andstæðumar milli skaðvæns einstaklings-
vilja hetjunnar og þeirra sameiginlegu gilda
og verðmæta sem kórinn færir í orð. Með
öðmm orðum felst í sjálfu formi tragedí-
64
TMM 1990:3