Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Blaðsíða 64

á milli einstakra sérkenna eða athafna Ór-
estesar eða Ödípúsar eða Prómeþeifs og
þeirrar heildarmyndar sem við fáum af
hverjum þessara manna eða annarra trag-
ískra persóna. Ferill þeirra frá velgengni til
volæðis eða dauða er að sínu leyti jafn-
óhjákvæmilegur og hringrás árstíðanna.
Meðan á sýningu stendur sveiflumst við
áfram í hrynjandi atburðarásar, sem er í
raun óaðgreinanleg frá hrynjandi sjálfrar
náttúmnnar.
Það er ekki fyrren að lokinni sýningu,
sem hið sundurgreinandi hyggjuvit tekur til
við sitt skylduga viðfang og fer að fleyga
sundur hina róttæku reynslu í orsakir, hvat-
ir, tilefni og aðrar einingar. En þetta sama
hyggjuvit getur aldrei brúað bilið milli
mannsins sem náttúrlegrar lífrænnar heild-
ar á leið til aukins þroska og þeirra tragísku
lykta sem þroskaferlið hefur óhjákvæmi-
lega í för með sér. Heimspekileg sundur-
greining eða orsakatenging verður að víkja
fyrir beinni framsemingu veruleikans.
Aristóteles skilgreinir ekki hugtakið ham-
artía einmitt vegna þess að það er ekki
tiltekinn þáttur í siðferðislegri samsetningu
hetjunnar, heldur hluti af heildarmynd
hennar. Það er ekki brestur í keri sem að
öðm leyti er fagurlega mótað, heldur innra
upplausnarlögmál í kerinu sjálfu. Þetta
gengur einsog rauður þráður gegnum allar
grísku hetjusagnimar, og það má líka heim-
færa til þeirra hremminga sem alsköpun
sérhvers einstaklings hefur í för með sér.
Byröi einstaklingseðlisins
Að „hamartía“ eða „misferlið" eða „hin
tragíska veila“ sé ekki hluti heildarinnar,
heldur heildin sjálf, ætti að verða sennilegra
ef við leiðum hugann að því, að þeir
margvíslegu lestir sem eignaðir em trag-
ísku hetjunum — stolt Agamemnons, of-
dirfska Prómeþeifs, þrjóska Antígónu —
em þegar öll kurl koma til grafar einn og
sami hlutur. Allir em þessir lestir yfirborðs-
lega sundurleit birtingarform þess ýkta eða
ofvaxna einstaklingsvilja, sem Grikkir gáfu
nafnið hybris og við höfum kallað „of-
dramb“. Endaþótt hybris sé yfirleitt aðeins
getið í siðferðislegu sambandi — í því
skyni að skilgreina guðlaust athæfi manna
sem leitast við að yfirstíga eigið eðli með
því að sölsa undir sig völd eða veglæti sem
guðir eiga tilkall til — þá er hugtakið í eðli
sínu óaðgreinanlegt frá hamartía. Leiðin
kann að virðast löng frá Prómeþeifi, sem er
frægust holdtekja hybris í þessum skilningi,
til svo síðbúinnar hetju sem Lés konungs
hjá Shakespeare, en kjaminn í ellihmmri
hégómagimd Lés er sá, að hann heimtar sér
til handa virðingu sem guðum einum ber.
Sama gerði Agamemnon.
Inngróin sekt tragísku hetjunnar er byrði
einstaklingsviljans, sem knýr hana áfram til
að fullþroska hann (í skilningi Aristótel-
esar), eða það sem í nútímanum væri kallað
að tæma möguleika viljans í athöfn. Og
þareð hin tragíska hetja, sem ryður sér leið
til fullþroskunar, sér engan skilsmun á eyð-
ingaröflunum og gagnstæðum öflum vax-
andi lífsvilja, þá getur hún ekki fremur
komið auga á þessi öfl en blinda blettinn á
nethimnu augans. Aristóteles skilgreinir
ekki hamartía einfaldlega vegna þess að
hugtakið er ekki kví eða tiltekinn eiginleiki
náttúmnnar heldur hluti af náttúmnni sem
heild.
Hamartía veldur svipuðum skilgreining-
arvandkvæðum þegar hugtakið birtist á ný
62
TMM 1990:3