Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Síða 39

leikasundrungu nútímans. Þetta er auðvitað
tengt því að í módernískum verkum er pers-
ónusköpunin allt annars konar en í raun-
sæisverkum. En þegar mörk persónanna
verða óglögg, glatar tvífarinn hrollvekjandi
mætti sínum. Fjölgunin ber hann ofurliði.
En tvífarinn er samt ekki dauður úr öllum
æðum sem sögupersóna. I nútímasögum er
einna algengust sú gerð tvífaraminnis sem
minnir á hugarflakkið foma, að geta verið
uppi á mismunandi trmaskeiðum, eða horft
til tveggja heima. Hér mætti til dæmis nefna
Gunnlaðar sögu Svövu Jakobsdóttur. Tví-
farinn í 20. aldar bókmenntum er einsog
hugurinn í íslenskum fombókmenntum:
Sendur erinda höfundar að rjúfa mörk tíma
og rúms. Þó að hinn sálfræðilegi tvífari hafi
þokað til hliðar um stund, getur verið að
eldri gerð tvífarans, sú goðsögulega, sé að
sækja í sig veðrið á ný. Sem ein birtingar-
mynd vonar okkar um að eiga hlutdeild í
öðmm heimi og æðri en þessum.
Hinn hversdagslegi hrollur
Og ástríðu mína ég uppvakta skoða
í eftirhermulátum hans:
ég sé minn liðna sálarvoða
í svip hins fölva næturmanns.
Heine: Tvífarinn. Halldór
23
Laxness þýddi.
I hverju var óhugnaður tvífarans fólginn?
Ofangreind dæmi sýna glöggt að tvífarinn
í bókmenntum 19. aldar er önnur og sýnu
ófrýnilegri vera en fylgja Islendingasagn-
anna og síst af öllu vemdarvættur. Þvert á
móti varð tvífaraminnið eitt vinsælasta
hrollvekjubragð tímans. „Tvífarinn er orð-
inn hryllingsmynd, rétt einsog guðimir
urðu illir andar þegar trúarbrögðum þeirra
hafði verið steypt“, skrifaði Sigmund Freud
árið 1919.24 Flestum mönnum þykir eitt-
hvað vænt um sjálfa sig, en af hverju skelf-
ast þeir tvífara sinn? Hér skal tæpt á
nokkrum svörum við þeirri spurningu.
Það svar sem blasir við sýnist tengja bæði
eldri og yngri gerðir tvífara: Þeir em boð-
berar dauðans. Sá er feigur sem sér fylgju
sína, og eins á sá maður yfirleitt skammt
eftir sem sér tvífara sinn. Tvífarinn verður
honum áminning um eigin endalok, og flýt-
ir stundum fyrir þeim. En boðberar dauðans
geta verið margvíslegir, og þau einkunn-
arorð segja ekki mikið um tvífarann sem
slíkan. Fikrum okkur því aðeins áfram: Sá
sem hugleiðir dauða sinn öllum stundum
brjálast, og tvífarinn er því ekki síður boð-
beri brjálæðisins. Það er ærin fyrirhöfn að
hafa stjóm á sinni röklegu sjálfsvitund, og
tvífarinn vitjar þess sem ekki tekst það eins-
og illgjam útsendari geðveikrahælis, en
þannig lýkur einmitt Tvífara Dostójevskís.
Þessari tilfinningu er jafnan best til skila
haldið í þeim tvífarasögum þar sem aðal-
persónan er ein um að koma auga á tvífar-
ann sem slíkan, en aðrir sjá þegar best lætur
skemmtileg útlitslíkindi. Smám saman lok-
ast persónan inni með sinni hræðilegu upp-
lifun, uns dauðinn hvolfir sínum myrka
bikar yfir hana.
Hvers vegna er tvífarinn fulltrúi vitfirr-
ingar? Ein tilgátan er sú að hann sé áhrifa-
mesta táknið um vannýtta möguleika sjálfs-
ins. Annað hvort það sem við hefðum getað
orðið við aðrar kringumstæður, eða þær
hliðar okkar sem við viljum ekki gangast
við. Það síðamefnda sáum við bæði í sög-
um Stevensons og Wilde, en gott dæmi um
hið fyrmefnda er útsmogin smásaga Henry
James, „The Jolly Comer“ (1908). Aðal-
persónan heimsækir æskustöðvar sínar eftir
TMM 1990:3
37