Tímarit Máls og menningar - 01.09.1990, Síða 110

til að róa út úr samfélagi Guðs og manna. Þau
storka kirkjunni og réttvísinni og leita gæfu
sinnar eins og þeim sé forgengileiki lífsins full-
ljós og óttist ekki dóm eftir dauðann(157)
Hvað segir þetta um hugarheim fólks á 18. öld?
Ekki baun í bala vegna þess að þetta eru almenn
og óljós sannindi, sjálfsagðir hlutir. Ofgnótt
slíkra fullyrðinga er mikill ljóður á bókinni.
Innlifunin hefur jafnframt þær afleiðingar, að
þegar tekið er á þjóðfélagslegum atriðum verða
útskýringar yfirborðslegar og slökkva á um-
hugsun. Málið er útrætt: „Ungböm deyja ffekar
þegar bú em snauð.“ (228) Skírlífísbrot fá með-
ferð sem Halldór Laxness gæti talist fullsæmd-
ur af: „Þegar þung ástríðan heltekur mann-
skepnuna hverfur samhengi tíma og skynsemi,
og í nokkur andartök skiptir dauðinn og heims-
ins niðurlæging og fordæming ekki máli. Eftir
situr skepnan svipt fyrra öryggi með máttuga
minningu, samviskuveiki og óuppgjörða synd
gagnvart Guði og félagi manna, nema lag sé og
syndin komist ekki upp.“ (65). Skýringar taka
jafnvel á sig mynd spakmæla: „Þeir sem þjáðst
hafa ómælanlega vikna mikið við að finna sam-
úð“, segir um viðbrögð Islendinga við Koll-
ektufénu 1785 (257). Hámarki nær þessi til-
hneiging til innihaldslausra tilþrifa í hugleið-
ingu um dauðann: „Snorri horfir eftir gestunum
ríða burt. Þetta gæti verið síðasta messan. Loka-
stundir magnast upp veiti maður þeim athygli.
Flest eigum við síðustu stund í faðmi móður,
horfum á hafið, borðum hangikjöt, höfum kyn-
mök og slokum í okkur mjólk síðasta sinni.“
(274) Þetta er til lítils gagns í sagnfræðiritum og
minnir á viðvömn franska sagnfræðingsins Jac-
ques LeGoff: „Hugarfar er því alls ekkert frum-
hugtak sem býr að baki mannlífinu, heldur
þjóðfélagslegt og manngert fyrirbæri. Því mega
sagnfræðingar aldrei gleyma “5 Það hefur Þór-
unn hins vegar gert. Hún gleymir sagnfræð-
ingnum í sér, yfirgefur það sem hún nefnir „land
sagnfræðinnar“ (179) og verður siðapostuli og
skáld. Því grundvallaratriði í vinnubrögðum
sagnfræðinga að viðfangsefnið er óháð vitund
þess sem skrifar er ýtt til hliðar.6 Athyglisgáfan
víkur fyrir sköpunargáfunni. Sagnfræðileg um-
fjöllun hverfur í reyk.
Þjóðsögur og sagnfræði
Þegar skáldskaparhneigð Þórunnar er höfð í
huga kemur viðhorf hennar til þjóðsagna á
óvart. Sjálf færir hún í stílinn, bætir við og býr
til, en þjóðsögumar vill hún að segi satt. Þó hana
blóðlangi til að láta þær njóta sín að fullu neitar
hún sér um það: „Þjóðsögumar ýja að ævin-
týralegri sögu ef maður skeytir þær frjálslega
saman. En því miður hrekkur myndin sundur,
því hefði Snorri þekkt Eyvind svo vel hefði
Hildur þekkt hann líka. Þjóðsögumar segja frá
því sem fólk vildi hafa fyrir satt.“ (234) Reynd-
ar kemur fyrir að hún slær öllu upp í kæruleysi:
„Burt með allar leiðinlegar efasemdir — lífið er
yfirfullt af undarlegum tilviljunum — njótum
frekar sögunnar.“ (234) Þegar sá gállinn er á
henni tekst henni best til, líkt og í sögunni af
Guðnýju dóttur Snorra og útburðinum í Selgili
(248^19) og í sögum af galdrakörlum á Hom-
ströndum (145—47, 173-75 og 210-12). Oftar
er henni þó tortryggni efst í huga: „Sagan hlýtur
að ýkja er hún segir að Snorri hafi synt með
félaga sinn nær hálfri viku sjávar“ (111). „Al-
mannarómi þeim er birtist í þjóðsögum sem
skráðar eru löngu eftir dauða Snorra trúum við
varlega.“ (148) Vandinn sem Þórunn sér sig
tilneydda til að glíma við er sá hvort þjóðsögur
geymi „óræð sannleikskom“ (179): „En þjóð-
sagan er í ætt við drauma og tíbrá, og sagan um
hurðina sveimar líkt og órar kringum áþreifan-
legan heimildakjamann.“ (90) Hún er stöðugt
að velta því fyrir sér hvort eitthvað sé að marka
sögumar: „Hvað þurfti til að orðrómur um fjöl-
kynngi Snorra kæmist á? ... En eitthvert tilefni
hlýtur Snorri að hafa gefið til að koma sögunum
af stað . . . Hafi einn eða tveir hinna þver-
móðskufullu í sókninni verið kenndir við galdur
og Snorri verið óragur við að beita sér gegn
þeim, getur skýringin á sögum um vamargaldur
hans verið fundin.“ (149) „En það gerir þjóð-
sögur ekkert trúverðugri þótt þær segi frá sögu-
legum persónum.“ (179) Þessar áhyggjur hefðu
108
TMM 1990:3