Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Side 48

GOTTSKÁLK ÞÓRJENSSON
En ef við viljum komast að því hverjar séu dygðir íslendinga sem slíkra, þá
grípum við í tómt í öllum slíkum könnunum.9 Við getum ekki sagt að ofan-
greindar sjö dygðir séu höfuðdygðir núlifandi íslendinga, því íslendingar
eru ekki bara þau tæplega þrjú hundruð þúsund manns sem á íslandi búa,
heldur hópur eða þjóð með ýmis sérkenni sem við deilum ekki með öðrum
hópum eða þjóðum. Eins og við sáum af samanburði hinna „nýju“
Gallup-dygða við fornar dygðir Hávamála þá virðist vera eins konar sam-
hengi í hugsun íslendinga um siðferði og dygðir. En það er einmitt þetta
samhengi, sem rakið var til sagna- og kvæðaarfs landsmanna, sem bendir til
að íslendingar hafi einhver sérkenni sem slíkir. Án þess að skilgreina það í
smáatriðum með hvaða hætti íslendingar eru frábrugðnir öðrum sambæri-
legum hópum, má þess vegna slá því föstu að þeir hafi einhver sérkenni. Það
eru þessi sérkenni sem við fáum enga vitneskju um í könnunum af þessu
tagi. Því þar er ekki spurt um viðhorf núlifandi íslendinga til dygða sinna
sem hóps eða þjóðar, hvað þá heldur um það hvað íslendingum fannst í
gegnum tíðina að væru dygðir sínar, eða hvað öðrum þjóðum fannst og
finnst að séu dygðir okkar, og síðast en ekki síst hverjar hafi verið og séu
ennþá dygðir Islendinga í raun. Þótt ég vilji á engan hátt stuðla að þjóðremb-
ingi eða leggja lið hugmyndaffæði þjóðernisstefhunnar, finnst mér engu að
síður of langt gengið að neita því að íslendingar hafi sérkenni sem aðskilja
okkur að einhverju leyti frá öðrum þjóðum, og þá á ég ekki við ljóst hár og blá
augu, sem ljóslega eru ekki íslensk þjóðareinkenni. í þessu sambandi er líka
óþarfi að svara þeirri spurningu hvenær íslendingar urðu að þjóð, því með
þjóð á ég ekki við allt það sem þjóðernissinnar eiga við með þessu hugtaki,
heldur nota ég orðið í miklu lauslegri merkingu yfir hóp manna sem kenna
sig til dæmis við ákveðið land og uppruna. Hugtakið þjóð er auðvitað miklu
eldra en þjóðernisstefnan sjálf. I latneskum textum frá miðöldum er orðið
gens, þjóð, notað um íslendinga. Auk þess, eins og við munum sjá hér að neð-
an, kölluðu þrír latneskir höfundar frá elleftu og tólftu öld það fólk sem á
þeim tíma bjó hér á landi íslendinga (Islandi eða Hislandi) og eignuðu því
ákveðin sérkenni.
Eins og áður sagði var í elstu dygðakenningu forngrískra heimpekinga
einkum rætt um dygðir hópa eða stétta, þótt dregin hafi verið hliðstæða með
ríkinu og einstaklingnum í allflókinni útlistun. Upphaflega hugmyndin um
dygðina var afar einföld: allt á sitt hlutverk eða eiginverk, en dygð er að sinna
þessu hlutverki vel. Spurningin um dygðir íslendinga fjallar því, samkvæmt
hinni upphaflegu skilgreiningu á dygðinni, um hvort íslendingar eigi sér og
hafi í gegnum tíðina átt sér eitthvert hlutverk eða eiginverk, sem þeir sinni
einir eða sinni af meiri dugnaði en aðrir, aðrir hópar manna, aðrar þjóðir. Ef
svara á þessari spurningu þarf því að skoða söguna, því ef slíkar dygðir fyrir-
46
www.malogmenning.is
TMM 2000:2