Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Side 64

GOTTSKÁLK ÞÓRJENSSON
stundað nám. Þeim hafði hnignað á síðustu öld þegar Kristján konungur III,
sællar minningar, endurreisti þá og lagði þeim tekjur. En áður hafði hver
kennt öðrum heima hjá sér, svo að varla var nokkur bóndi ólæs á bækur. Og
þessi áhugi á bóklegum fræðum var svo mikill að ísland eignaðist fræga
menn af lærdómi og bókagerð.“37 Það sem íylgir á eftir er stutt ágrip ís-
lenskrar bókmenntasögu þar sem upp eru taldir helstu lögfræðingar, guð-
fræðingar, málfræðingar, fílólógar, sagnfr æðingar og skáld. Einnig er í ritinu
löng upptalning á íslenskum bókartitlum og nokkur umfjöllun um íslensk-
an skáldskap, þar sem meðal annars er sagt að hann sé ólíkur þeim suðræna
og klassíska.
Á nítjándu öld er vitnisburður ferðalanga til íslands allur á sömu lund. Eitt
af því sem William Morris, sem þýddi og gaf út íslenskar sögur í samvinnu við
Eirík Magnússon bókavörð í Cambridge, saknaði á sjálffi sögueyjunni var
fornminjar. Hér var ekkert að finna nema landslag, en með jákvæðu hugarfari
tókst honum að láta íslenskt landslag koma í stað kastalanna sem búast hefði
mátt við af sögunum. Þá komu landsmenn útíendingum ennþá fyrir sjónir
sem fáránlega hreyknir af fortíð sinni, sérstaklega þegar þeir héldu því ff am að
þeir væru af konungakyni. Slíkur var áhugi þeirra á forfeðrum sínum og forn-
bókmenntum að öll orka þeirra fór í að hugsa um sögur og forn ff æði, en hins
vegar voru þeir ónýtir til verka í samanburði við vinnulýð nágrannalandanna,
sérstaklega létu karlmennirnir konurnar vinna erfiðisverk án þess að lyfta
hendi til þess að hjálpa þeim. „Þeir sem veltu stöðu íslands og íslendinga fýrir
sér gátu ekki hætt að undrast hversu miklar andstæður væru milli andlegs
þroska þjóðarinnar og þeirrar veraldlegu eymdar sem hvarvetna blasti við að
þeirra mati. Vakti furðu margra hversu almenn menntun fólksins virtist vera.
Eða hvar annars staðar var unnt að fyrirhitta sjómenn eða bændur sem ekki
skildu orð þegar þeir voru ávarpaðir á ensku, en spurðu á móti á latínu hvort
gesturinn væri mælandi á þá tungu. Svo vel þótti séð fyrir menntun fólks að yf-
irleitt kynnu öll börn yfir átta ára aldri að lesa og skrifa og prestar bönnuðu
jafhvel fólki sem ekki gæti lesið að ganga í hjónaband. Einnig væru flestir vel
lesnir í bókmenntum og sögu eigin lands, auk þess sem margir væru vel að sér í
klassískum fræðum og samtímabókmenntum nágrannalanda. Var það
margra mat að væri litið til íslendinga sem heildar teldust þeir efalaust best
menntaða þjóð heims.“38 Henry Holland kvaðst jafnvel hafa „heyrt latínu tal-
aða á íslandi með cicerónskum glæsileika."39
Okkart starf í sex hundruð sumur
Jónas Hallgrímsson misskildi viljandi hlutverk og dygðir íslendinga, þegar
hann varpaði fram spurningunni stóru í kvæðinu íslandi um hvað hafi orðið
62
www.malogmenning.is
TMM 2000:2