Dagblaðið Vísir - DV - 24.02.2012, Blaðsíða 45

að endurtaka þau í skáldsögu.
En maður veit aldrei, kannski
væri einmitt það áhrifaríkt í fá-
ránleika sjálfrar viðleitninnar.“
Hallgrímur Helgason bendir
hins vegar á að þó að ekki hafi
komið út margar skáldsögur
sem fjalli beint um hrunið
seytli það inn í þær sögur sem
skrifaðar eru eftir hrunið:
„Hrunið birtist hér og hvar
í skáldsögum, jafnvel heilu
bókunum. Og jafnvel þótt
menn séu ekki að skrifa um
það beint held ég að það liggi
alltaf undir hverri textalínu;
það skrifar enginn eins fyrir og
eftir Hrun.“
Þetta atriði sem Pétur
bendir á er þekkt meðal þeirra
sem velta fyrir sér skáldsög-
um og tengslum þeirra við
dramatíska atburði í raun-
veruleikanum. Í nýlegri bók
um módernísku skáldsöguna,
The Modernist Novel eftir
háskólaprófessorinn Steph-
en Kern, er vísað í ummæli
bandarísks bókagagnrýn-
anda, Helen McAfee, frá því
1923. Fyrri heimsstyrjöldinni
lauk fimm árum áður og hafði
McAfee orð á því af hverju
„… engin meistaraverk á sviði
stríðsbókmennta hefðu litið
dagsins ljós eftir vopnahléð.“
Útskýring McAfee á þessu var
sú að Bandaríkjamenn væru
„… ennþá undir svo miklum
áhrifum af þeim sterku til-
finningum sem blaðagreinar
um orrusturnar um Marne
og Gallipoli kölluðu fram að
fólk væri ekki tilbúið til að sjá
fjallað um þær í skáldsögum.“
Nálægðin við atburði
hrunsins getur því hugsanlega
gert það að verkum að rithöf-
undar eigi erfiðara með að
fjalla um það og þær tilfinn-
ingar sem hrunið skildi eftir
sig eru ennþá svo lifandi í hug-
um fólks. Eftir því sem lengri
tími líður frá hruninu – þó ekki
af langur – má því ætla að rit-
höfundar treysti sér til að fjalla
um það.
Stórir atburðir í skáldskap
Þá ber einnig að hafa í huga
að viðlíka stóratburðir og hrun
heils samfélags í bankahruni,
epísk stríð þjóða eða stórkost-
legar náttúruhamfarir henta
ekki endilega vel sem við-
fangsefni nútímaskáldsagna.
Í bókmenntafræði er gerður
greinarmunur á viðfangs-
efni realískra, nítjándu aldar
bókmennta eins og verkum
Dickens, Tolstoys, Dostoyev-
skys, Austen eða Hugos og svo
aftur bókum módernista eins
og Joyce, Faulkners, Prousts
eða Kafka. Í realísku skáldsög-
unni, eins og til dæmis Vesa-
lingunum eða Stríði og friði,
voru gjarnan sagðar drama-
tískar, stórar sögur af miklum,
dramatískum atburðum í sög-
unni sem drifu atburðarásina
áfram eða dregin upp stór, víð
mynd af samfélagi. Með mód-
ernísku skáldsögunni breytt-
ist þessi fókus og rithöfundar
tóku í auknum mæli að horfa
inn á við, inn í sál manns-
ins, og einbeita sér að hvers-
dagslífi fólks og atburðum og
þönkum sem gætu kannski
talist ómerkilegir – sögupers-
óna skáldsögu Marcels Proust,
Í leit að glötuðum tíma, eyðir
til dæmis dágóðum tíma í að
horfa í naflann á sér og hugsa
um sætabrauð. Skáldsögur
byrjuðu í auknum mæli að
snúast um form og stíl en ekki
endilega dramatíska atburði
eins og morð, ást í leynum eða
stríð.
Einhvers konar heildstætt,
realískt uppgjör við hrunið í
skáldsögu gæti því í vissum
skilningi þurft að fela í sér
afturhvarf til hinnar stóru,
epísku skáldsögu nítjándu
aldarinnar. Margra binda verk
með fjölbreyttu og litskrúðugu
persónugalleríi. Slík bók gæti í
vissum skilningi flokkast sem
tímaskekkja
þar sem
horfa þyrfti fram
hjá þeim miklu formbreyt-
ingum sem orðið hafa á eðli
skáldsögunnar frá aldamótun-
um 1900. Auk þess höfum við
líka skýrslu rannsóknarnefnd-
ar Alþingis sem er á köflum
næstum því eins og stór, real-
ísk skáldsaga í öllu sínu veldi.
Vandasamt verk
Annar vandi stafar líka því af
því að raunveruleiki hruns-
ins var svo yfirgengilegur, svo
ýktur, að einhver gæti sagt að
ekki þurfi skáldskapinn til að
greina frá honum. Að mat-
reiða sannar, ýktar, stílfærðar
eða jafnvel upplognar sögur úr
góðærinu og hruninu, hráar
inn í skáldsögur er því í sjálfu
sér ekki mjög vænlegt til ár-
angurs. Dæmi um slíkt gæti til
að mynda verið frásögnin sem
greinin hófst á af svallinu í
snekkjunni í Mónakó, eða hin
dæmin sem tekin voru: Slík
frásögn, og aðrar sambæri-
legar sem teknar eru beint upp
úr hrunsheimildunum, hafa
litla þýðingu eða vægi í skáld-
skap. Eiginlega eru þessar
sögur beinlínis hjákátlegar eða
fíflalegar þegar þær eru teknar
úr raunveruleikanum og þeim
ýtt inn í skáldsögu. Búið er
að segja margar af þessum
sögum í fréttum eða annars
staðar. Realísk skáldsaga um
góðærið og hrunið, þar sem
skáldað er í kringum sanna
atburði, yrði því líklega fyrst og
fremst vond og myndi líklega
ekki bæta miklu við þá vitn-
eskju sem við höfum um það.
Jón Kalman Stefánsson
kemur inn á þetta í hugleið-
ingu sinni: „En það er þó til lít-
ils fyrir höfund að gera upp við
hrunið með því að fletta ofan
af útrásarvíkingum, draga upp
mynd af duglitlum eða jafnvel
spilltum stjórnmálamönnum.
Það er verkefni blaðamanna
og greinarhöfunda.“
Hið mannlega og sértæka
Til að skrifa þannig um hrunið
í skáldskap að það bæti ein-
hverju við sýn okkar á það þarf
líklega að nota þau vopn skáld-
sögunnar sem aðrir miðlar
sem fjalla um það hafa ekki
til að greina þá mannlegu og
persónulegu þætti sem áttu
þátt í að leiða til þess. Frekar en
að byggja á þeirri stofnanasögu
hrunsins sem nú er í smíðum
dag frá degi. Þessi umfjöllun
þarf svo hugsanlega aftur að
vera það laustengd við hrunið
að ekki liggi algjörlega fyrir að
um sé að ræða skáldskap sem
byggir á minnum hrunsins.
Dæmi um þetta er til
dæmis ef persónurnar í skáld-
sögunum eru of augljóslega
byggðar á mönnum sem voru
stórir þátttakendur í góðærinu
og hruninu, Björgólfur Thor
Björgólfsson, Ólafur Ólafs-
son, Jón Ásgeir Jóhannesson
og fleiri slíkir, þá eru slík skrif
farin að minna of mikið á
fréttaskrif um hrunið, þannig
að frásögnin gæti misst marks
sem skáldskapur fyrir vikið þar
sem lesandinn tengir söguna
um of við raunveruleikann.
Viss brenglun eða afbökun
á raunveruleika hrunsins gæti
því verið nauðsynleg í skáld-
sögu um hrunið til að forðast
að lenda í ekki því að hruns-
sagan hafi yfir sér yfirbragð
fréttaskýringar. Jón Kalman
segir að eðli skáldsögunnar sé
dýpra en þetta og leita þurfi
lengra aftur í tímann til að ná
utan um hrunið í skáldskap.
„Skáldsagan horfir dýpra en
svo, það er eðli hennar. Ef við
ætlum að skilja hrunið verð-
um við að fara lengra aftur, til
ársins 1940, hið minnsta. Skýr-
ingin á hruninu, hversvegna
fjármálamenn fengu að æða
stjórnlaust um, með fálkaorðu
frá Ólafi Ragnari dinglandi um
hálsinn, liggur í sögu okkar og
þjóðarkarakter.“
Á næstu árum mun svo
koma í ljós hvort og þá hvern-
ig rithöfundum þjóðarinn-
ar tekst að gera hruninu skil
í skáldsögum. Hallgrímur
Helgason talar um að hrunið
fái sínar bækur: „Hrunið virð-
ist innihalda þúsund sögur og
auðvitað kallar það á bækur.
Og það mun fá sínar bækur.
En kannski verður einhver
tími að líða. Hrunmolarnir
halda ennþá áfram að velta og
það er alltaf erfitt að afgreiða
eldgos fyrr en eftir að hraunið
hefur kólnað.“
Heimildir: Stephen Kern. The Mod-
ernist Novel: A Critical Introduction.
Cambridge University Press, 2011.
45Helgarblað 24.–26. febrúar 2012
„Virkilega skemmtilegt“
Hundur í óskilum:
Saga þjóðar
„Kröftug og
ógnvekjandi frásögn“
1Q84
Haruki Murakami
Uppáhaldskvikmyndin?
„Uppáhaldsmyndin mín er Sideways, sem er bara aðeins of mannleg og kómísk
með frábærum leikurum. Eflaust búinn að sjá hana tíu sinnum og langar að sjá
hana tíu sinnum í viðbót.“
Jón Gunnar Geirdal, markaðssérfræðingur hjá N1
Mellan á snekkjunni
Steinar Bragi
Guðmundsson
„Það má skrifa um hrun hvernig
sem er og hvenær sem er. En
framsetning á kenningum um
hrun, í listum, hlýtur í bili að
takmarkast af kunnugleika
þjóðarinnar á því sem fram fór.
Nöfn, tölur og hugtök úr mergð
blaðagreina og athugasemda
á neti drepa verkið. Að Finnur
Ingólfsson, Björgólfur Thor
og Werners-bræður séu feitir
bastarðar er gefið, þetta vita allir
og verða bara leiðir ef tönnlast er
á þessu í skáldsögu.
Í aðdraganda hruns er ójafn-
vægi og þjáning sem má fanga.
Góður boxari horfir á axlirnar,
ekki hendurnar. Hrun má jafnt
nálgast út frá sálfræði hópa
eða einstaklinga, og hvort sem
er með verkfærum nítjándu
aldar skáldsögunnar eða
hinnar módernísku. Þeir sem eru
undirlægjur ættu aldrei að hafa
skoðun á hruni.
Ég trúi því að léleg bók um
hrunið sé betri en góð bók um
siðaskiptin. Og að listamönnum
sé best treystandi til þess af
öllum að greina frumorsakir
hruns og miðla þeim. (Sér-
fræðingaveldi peninganna
hefur enga skoðun sem ekki má
kaupa.) Ef framin er list um hrun
skal listamaður engin lán hafa
útistandandi nema frá LÍN. Öll
sönn list er lánlaus. Þeir sem
ekkert vilja verða má treysta.
Frumskylda listamanns er að
svara aldrei kalli samfélagsins,
heldur sínu eigin.“
Pétur
Gunnarsson
„Stutta svarið myndi vera: 1) Það
eru ekki takmörk fyrir því sem
hægt er að fjalla um í skáldsögu.
2) Það er engin regla til um
hvernig eigi að skrifa skáldsögu.
Að öðru leyti: Þetta er ævinlega
spurning um samband og sam-
band er aldrei í eitt skipti fyrir öll.
Það þarf að koma því á í hvert
eitt sinn. Maður sem myndi skrifa
skáldsögu í dag eins og fyrir
50 árum, væri líkur manni sem
myndi notast við símaskrána frá
1962 til að hringja í viðmælanda.
Kannski myndi það meira að
segja lukkast, það er aldrei að
vita!
Rousseau skrifaði bókina um
Emil fyrir 250 árum. Hún var
ekki fyrr komin út en hún var
bönnuð og brennd á sjálfum
þinghúsströppunum í París og
höfundurinn eftirlýstur um allt
Frakkland. Í dag myndi sama
verk ekki hreyfa við nokkrum
manni.
Að því er varðar hrunið sérstak-
lega þá er yfirstandandi orrahríð
boðanna svo megn að það væri
að æra óstöðugan að endurtaka
þau í skáldsögu. En maður veit
aldrei, kannski væri einmitt það
áhrifaríkt í fáránleika sjálfrar við-
leitninnar. Því eins og ég nefndi
í upphafi, reglan er: það er engin
regla. Og hið óvænta kemur
aldrei úr sömu átt og síðast.“
Hallgrímur
Helgason
„Hrunið virðist innihalda þúsund
sögur og auðvitað kallar það
á bækur. Og það mun fá sínar
bækur. En kannski verður einhver
tími að líða. Hrunmolarnir halda
ennþá áfram að velta og það er
alltaf erfitt að afgreiða eldgos
fyrr en eftir að hraunið hefur
kólnað. Blikktromman eftir Grass
kom út 15 árum eftir stríðslok.
Við höfum auðvitað þegar séð
Hrunið birtast hér og hvar í skáld-
sögum, jafnvel heilu bókunum.
Og jafnvel þótt menn séu ekki
að skrifa um það beint held ég
að það liggi alltaf undir hverri
textalínu; það skrifar enginn eins
fyrir og eftir Hrun.
Auðvitað er mörg vítin að varast
í sögu um Hrunið. En ef þetta eru
tabúin er viðbúið að einhverjir
stökkvi á þau. Rithöfundar elska
jú tabú. Sumir segja að eina leiðin
til að fanga Hrunið á bók sé í
formi hefðbundinnar 19. aldar
skáldsögu á la Tolstoj og Balzac.
Aðrir telja að betra sé að beita á
það allegóríunni, fabúlunni eða
dæmisögunni. Í mínum huga
eru þetta allt gömul form, en öll
má þó nýta til að gera eitthvað
nýtt, þótt seint muni ég reyndar
leita á náðir symbólismans. Það
verður hver að finna sína leið,
sína aðferð til að segja þessar
sögur. En svo eru auðvitað líka til
skáld sem engan áhuga hafa á
svo nýsoðnum nútíma og kjósa
að rækta sín skegg í skuggsælli
hornum.
En ég held að við ættum ekki að
hafa neinar áhyggjur. Efnin rata
til sinna og yfirleitt inniheldur
hugmynd að skáldsögu líka
aðferðina við að segja hana. Ég
meina, Sláturhús 5 hefði verið
einskis virði ef ekki fyrir persónu
Billy Pilgrims. Í gegnum hann
gat Vonnegut loksins tjáð sig um
hörmungarnar sem hann upplifði
í Dresden, Billy var lykill hans að
heimsstyrjöldinni. Þannig verða
íslenskir höfundar að finna hver
sinn lykil að Hruninu, og sem
betur fer eru á því þúsund hurðir.“
Jón Kalman
Stefánsson
„Er hægt að fjalla um hrunið
í skáldsögu – að sjálfsögðu.
Höfundar á borð við Imre Kertész
hafa fjallað á áhrifamikinn hátt
um útrýmingarbúðir nasista;
Herta Müller um fáránleikann
og grimmdina undir harðstjórn
kommúnista. Í samanburði við
þessa atburði er hrunið á Íslandi
ekki alvarlegt, ekki fáránlegt
og því alls ekki óyfirstíganlegt.
Kertész og Herta hafa náð
utanum hið óskiljanlega einfald-
lega vegna þess að móderníska
skáldsagan býður upp á fjöl-
breyttari leiðir og öflugri vopn en
sú realíska.
Og nú er því gjarnan haldið fram
að íslenskir höfundar verði að
gera upp við hrunið. Mér þykir
hálfvegis vænt um þá kröfu;
hún sýnir að fólk hefur enn trú á
áhrifamætti skáldsögunnar. En
það er þó til lítils fyrir höfund að
gera upp við hrunið með því að
fletta ofan af útrásarvíkingum,
draga upp mynd af duglitlum
eða jafnvel spilltum stjórn-
málamönnum. Það er verkefni
blaðamanna og greinarhöfunda.
Skáldsagan horfir dýpra en svo,
það er eðli hennar. Ef við ætlum
að skilja hrunið verðum við að
fara lengra aftur, til ársins 1940,
hið minnsta. Skýringin á hruninu,
hversvegna fjármálamenn
fengu að æða stjórnlaust um,
með fálkaorðu frá Ólafi Ragnari
dinglandi um hálsinn, liggur í
sögu okkar og þjóðarkarakter.
Ef höfundur ætlar að gera upp
hrunið verður hann að rýna í
þann jarðveg sem allt spratt úr,
annars yrði saga hans hol, yfir-
borðsleg. Skáldsaga um hrunið
yrði því að vera einskonar þjóðar-
spegill; uppgjör við karakter Ís-
lendinga og sögu Íslands síðustu
80 árin.“
„Skáldsaga
um hrunið yrði
því að vera einskonar
þjóðarspegill; uppgjör
við karekter Íslend-
inga og sögu Íslands
síðustu 80 árin.