Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2011, Side 12

Þórólfur Matthíasson
12
fellda leiðsögn ósýnilegu handarinnar eigi
við í hagkerfi þar sem ekki ríkir óvissa, þar
sem öll gæði eru einkagæði (sem útilokar
almannagæði á borð við réttarkerfi), þar
sem efnahagsleg samskipti tveggja ein-
staklinga hefðu aðeins áhrif á verð í hag-
kerfinu en hefðu ekki önnur efnisleg áhrif
á þriðja aðila (sem útilokar mengun), þar
sem neysla hvers neytanda og framleiðsla
hvers framleiðanda er lítil í samanburði
við framboð og eftirspurn á markaðnum
eftir viðkomandi vöru (sem útilokar
einkasölu og einkakaup) og þar sem allir
markaðsaðilar hafa fulla yfirsýn yfir allt
verð og önnur atriði sem máli skipta
fyrir verðmyndun á markaðnum (það úti-
lokar t.d. að seljandi notaðs bíls geti leynt
göllum). Setjum sem svo að ein eða fleiri
af þessum forsendum standist ekki á ein-
hverjum markaði. Afleiðingin getur orðið
sú að ekki verði boðið upp á viðkomandi
vöru eða þjónustu. Einkarekin tryggingar-
fyrirtæki bjóða ekki upp á atvinnuleysis-
tryggingar svo dæmi sé tekið. Afleiðingin
getur einnig orðið sú að vara eða þjónusta
sé framleidd í meira eða minna magni en
hagkvæmt getur talist. Mengun er dæmi
um hið fyrrnefnda, löggæsla og hervarnir
eru dæmi um hið síðarnefnda. Þegnar
margra samfélaga hafa komið sér saman
um að reka almannatryggingar, að leggja
bönd á umfang mengandi starfsemi og
að kosta lögreglulið og hervarnir. Með
þessum hætti leitast þegnarnir við að berja
í bresti markaðarins eftir því sem kostur er
og kunnátta leyfir.
Uppfræðsla og þekkingarmiðlun eru
almannagæði eða ófullkomin almanna-
gæði1: Sé rétt að málum staðið þynnist
1 Hrein almannagæði (e. pure public good) ein-
þekkingarframboð ekki út við það að
margir séu uppfræddir samtímis meðan
fjöldinn er innan ákveðinna marka, sbr.
umfjöllun um kraðakskostnað hér á eftir.
Að þessu leytinu er þekkingarmiðlun frá-
brugðin afhendingu einkagæða á borð við
hamborgara og pepsíhálflítra. Skyndibita-
skammturinn sefar aðeins hungur eins
eða tveggja. Þessi staðreynd um eðli þekk-
ingarmiðlunarinnar mótar eða ætti að
móta rekstur og skipulag þekkingarmiðl-
unarstofnunar á borð við háskóla, fram-
haldsskóla og grunnskóla. Í öllum þessum
stofnunum er leitast við að miðla til margra
samtímis. Þetta er ekki auðvelt og rétt að
leggja áherslu á orðin „Sé rétt að málum
staðið“. Staðreyndin er nefnilega sú að
auðvelt er að skipuleggja háskólakennslu
og kennslu á öðrum skólastigum þannig
að hún verði ónauðsynlega dýr og ónauð-
synlega óskilvirk. Sé litið til skipulags og
uppbyggingar námsframboðs eru mörg
dæmi um að tveir fyrirlesarar séu, innan
sömu skólastofnunar, að fara með sömu
rulluna yfir tveimur litlum nemendahóp-
um nánast á sama tíma. Mörg dæmi eru
um að sömu nemendur séu látnir fara yfir
næstum sama námsefnið í tveimur ólíkum
skyldunámskeiðum. Mörg dæmi eru um
að gloppur séu í undirbúningi nemenda
sem eykur þeim og kennurum erfiði á síð-
ari stigum. Sé litið til aðbúnaðar nemenda
og kennara má finna fjölda dæma um að
nemendahópar í dæmakennslu séu of
kennast af því að margir geta notið þeirra án
þess að notkun eða notkunarmöguleikar annarra
skerðist á nokkurn hátt. Réttarkerfið, ljóskeila vita
og hervarnir eru gjarnan nefnd sem dæmi um hrein
almannagæði: Lagareglur eyðast ekki þó til þeirra sé
gripið af lögreglu eða dómurum, vitaljós dofnar ekki
þó skipstjórnarmönnum sem það sjá fjölgi, hervarnir
veikjast ekki þó þegnum ríkis fjölgi.