Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2011, Side 16

16
Þórólfur Matthíasson
sem fellur á nemendur. Kostnaður rekstr-
araðila á nemanda lækkar með fjölgun
nemenda en kraðakskostnaðurinn eykst.
Sé gengið út frá því að fyrrnefndi kostn-
aðarþátturinn, kostnaður rekstraraðila, sé
yfirgnæfandi þegar nemendur eru fáir, en
að síðarnefndi kostnaðarþátturinn, krað-
akskostnaðurinn, nái yfirhöndinni eftir að
fjöldi nemenda hefur náð ákveðinni tölu
gildir að kostnaður á nemanda er lágmark-
aður fyrir ákveðinn nemendafjölda; þar er
fundinn kjörfjöldi nemenda í viðkomandi
háskóladeild og í viðkomandi háskóla.
Kjörfjölda nemenda leitað
Áþreifanleiki kraðakskostnaðarins hefur
haft sín áhrif á uppbyggingu deilda við há-
skóla á Íslandi. Ástæðan er sú að rétt eins
og að kraðakskostnaður er áþreifanlegri á
öðrum skólastigum er kraðakskostnaður
misáþreifanlegur eftir háskóladeildum.
Hann er lítt áþreifanlegur þar sem kennsla
er byggð á fyrirlestrum. Kraðakskostnaður
er hins vegar mjög áþreifanlegur þar sem
kennsla byggist á verklegum æfingum og
þjálfun undir leiðsögn. Þar sem kraðaks-
kostnaður er augljós hafa háskólagreinar
á borð við læknisfræði, tannlækningar,
sjúkraþjálfun og kennaramenntun fengið
að takmarka aðgang nemenda. Þessar
deildir eru líklega nálægt kjörstærð sinni.
Deildir á sviði félags- og hugvísinda hafa
ekki búið við sýnilegan kraðakskostnað
fram til þessa vegna þess að þekkingar-
miðlunin hefur aðallega verið í formi fyrir-
lestra. Fjármögnun og aðgangsreglur rík-
isháskólanna á Íslandi hafa því einungis
tekið mið af áhrifum nemendafjöldans á
meðalkostnað rekstraraðilans: Því fleiri
nemendur, þeim mun betra. Afleiðingin
er stórkostlegur munur milli deilda og
fræðasviða á kennitölum á borð við fjölda
nemenda á kennara. Tölvutækni og breyt-
ingar á kennsluaðferðum hafa nú orðið
til þess að afhjúpa kraðakskostnaðinn í
hug- og félagsvísindagreinum, enda æski-
legt og gerlegt að auka vægi æfingar- og
dæmakennslu í þessum greinum. Krað-
akskostnaðurinn verður því æ sýnilegri
í þessum greinum. Kostunaraðilinn, ríkis-
valdið, hefur enn ekki tekið tillit til þessara
breytinga.
Niðurstaða og umræða
Beinn kostnaður rekstraraðila skóla á
hvern nemanda lækkar eftir því sem nem-
endum í kennslustund, fyrirlestri, dæma-
tíma eða þjálfunartíma fjölgar. Fari fjöldi
í kennslustund, á fyrirlestri, í dæma- eða
þjálfunartíma yfir ákveðin mörk eykst
óbeinn kostnaður sem fellur á nemendur
í formi kraðakskostnaður. Þegar kraðaks-
kostnaður fer að segja til sín dregur hratt
úr ávinningi nemenda af skólasókninni.
Það er erfitt að staðreyna umfang krað-
akskostnaðar í einstökum tilvikum. Skóli
á lægra skólastigi getur vísað til gengis
fyrrverandi nemenda á síðari skólastigum
sem vísbendingar um að kraðakskostnaði
sé haldið í skefjum. Skóli sem býður upp
á lokastigsmenntun getur vísað til gengis
nemenda að námi loknu, en algengara er
að slíkir skólar noti gengi starfsmanna
sinna í rannsóknum og þróunarstarfsemi
sem vísbendingu um gæði þeirrar starf-
semi sem fram fer innan veggja stofn-
unarinnar. Skólar reyna að senda skila-
boð, merki, til væntanlegra nemenda og
annarra sem beint eða óbeint notfæra sér