Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Side 25

25
Fjölnismanna um bókmenntir á fjórða áratug 19. aldar þegar ný fransk-
þýsk hugmyndafræði þjóðríkisins verður ráðandi í kjölfar júlíbyltingar
1830 ásamt þjóðernisrómantík og eðlishyggju um tungumál og skáldskap.
Við þau hvörf flækjast saman í eitt knippi bókmenntir, tunga og hinn
pólitíski skilningur á þjóð. Sérstök viðbót og íslenskt afbrigði þessarar
hug myndafræði er hreintungu- og málræktarstefna danska prófessorsins
Rasks. Tímaritin Skírnir og Fjölnir voru gefin út í Kaupmannahöfn af
stúdentum við Hafnarháskóla, þannig að öll hin nýja hreyfing sem svo
freklega leitaðist við að skilgreina hvað það væri að vera Íslendingur – og
skilgreinir það raunar að miklu leyti enn – átti danskan uppruna og verður
því best skilin með greiningaraðferðum eftirlendufræða.
En skiptir það höfuðmáli hvaða orð eru notuð um fyrirbærið bók-
menntir? Voru bókmenntir ekki til fyrir þennan tíma einungis af því að
orðið, hugtakið var ekki mótað í almennri málnoktun? Richard Terry, sem
fjallað hefur um bókmenntasöguritun á Englandi, heldur því fram að
þrengri merking enska orðsins literature, sem á franskan uppruna eins og
svo stór hluti hins enska orðaforða, spanni um það bil sama merkingarsvið
og hið forna hugtak poiesis eða „skáldskapur“ og því megi skýra merkingar-
þrengingu hugtaksins svo að orðið hafi á ákveðnum tímapunkti einfaldlega
tekið yfir merkingu þessa eldra hugtaks og leyst það af hólmi.35 Á Íslandi
var gríska orðið poiesis þekkt á miðöldum og fram eftir öldum úr latneskum
textum sem tóku það upp og notuðu eins og það væri latína. Íslendingar
þýddu sama hugtak snemma með „skáldskap“. En merkingarsvið þessa
gamla orðs og hins nýja bókmenntahugtaks er þó ekki hið sama. Eins og
við höfum séð í Skírni og Fjölni kemur fram ný hugmyndafræði í tengslum
við bókmenntahugtakið sem ekki tengist með beinum hætti hinu gamla
skáldskaparhugtaki. Skýring Terrys á merkingarþrengingu orðsins literat-
ure er ekki alröng, auðvitað áttu menn fyrr á tíð nöfn fyrir fornaldar- og
miðaldaverk, sem nú eru flokkuð sem bókmenntir, en aðfinnsla hans er
menningarsögulega yfirhylmandi, í þeim skilningi að hann reynir að leiða
hjá sér þá miklu breytingu sem verður á skilningi manna á svokölluðum
„bókmenntum“ á 18. og 19. öld og telja okkur trú um að þær hafi alltaf
verið til, bara undir öðru nafni, sem ekki er rétt samkvæmt þeim heimild-
um sem við höfum athugað hér á undan.
35 Richard Terry, Poetry and the Making of the English Literary Past 1660–1781,
oxford: oxford University Press, 2001, bls. 11–34.
AF MERKINGARUSLA Í HEITUM HÁSKÓLAGREINA