Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2010, Page 158

158
og ekki heldur í huga höfundarins, enda getur huglægni hans, sem hann
kemst ekki út fyrir, ekki skýrt umskiptin frá huglægni til hlutlægni. Þess
vegna er framkoma listaverks nýr atburður, sem ekki er hægt að útskýra
með því sem á undan er gefið. og þar sem þessi sköpun undir handleiðslu
byrjar frá grunni, á hún sér stað vegna frelsis lesandans, hins sannasta
frelsis hans. Þannig skírskotar rithöfundurinn til frelsis lesandans til þess
að það hjálpi til við að skapa verkið. Það má sjálfsagt segja að öll verkfæri
höfði til frelsis okkar, þar sem þau séu tæki mögulegrar athafnar, og að
listaverkið sé því ekki sér á báti. og það er að sönnu rétt að verkfærið er
storknuð drög að aðgerð. En það kemst ekki af stigi hins skilorðsbundna
skylduboðs. Ég get notað hamar til að negla saman kassa eða berja á
nágranna mínum. Að því leyti sem ég skoða hamarinn í sjálfum sér, höfðar
hann ekki til frelsis míns, lætur mig ekki horfast í augu við það. Öllu held-
ur miðar hann að því að þjóna því með því að fastsetja ákveðna röð hefð-
bundinna aðferða í stað frjálsrar uppfinningar. En bókin þjónar ekki frelsi
mínu. Hún krefst þess. Það er nefnilega ekki hægt að beina máli sínu til
frelsisins sem slíks með því að þvinga, hrífa eða biðja. Það er aðeins ein
leið til að ná því: fyrst með því að viðurkenna það, þá að bera traust til
þess, og að lokum að krefjast athafnar af því, athafnar í þess eigin nafni,
þ.e. í nafni þess trausts sem maður ber til þess. Bókin er því ekki leið að
einhverju markmiði, eins og verkfærið. Hún býðst til þess að vera mark-
mið fyrir frelsi lesandans. og orðatiltæki Kants, „markvísi án markmiðs“,
virðist mér satt að segja óviðeigandi til að tákna listaverkið. Það felur í
raun og veru í sér að hinn fagurfræðilegi hlutur birti aðeins sýndartilgang
og takmarkist við að kalla fram frjálsan og skipulegan leik ímyndunarafls-
ins. Með því gleymist að ímyndunarafl skoðandans gegnir ekki aðeins
leiðbeiningarhlutverki, heldur er það einnig skapandi. Það leikur sér ekki,
það er til þess kallað að endurskapa hinn fagurfræðilega hlut handan við þá
drætti sem listamaðurinn lét eftir sig. Ímyndunaraflið getur ekki leikið sér
að sjálfu sér fremur en önnur starfsemi hugans, það beinist alltaf að öðru
en sjálfu sér, er alltaf að sinna einhverju verki. Það væri markvísi án mark-
miðs ef einhver hlutur hefði þá skipan til að bera að við héldum hann hafa
tilgang, þrátt fyrir að við gætum ekki fundið honum neinn. Með því að
skilgreina hið fagra á þennan hátt – og þetta er markmið Kants – er hægt
að líkja fegurð listarinnar við náttúrulega fegurð. Úr því að blóm, svo
dæmi sé tekið, samsvarar sér svo vel, er svo samræmt í lit og hefur svo
reglulegar útlínur, er undireins freistandi að leita tilgangsskýringar á öll-
Jean-Paul saRtRe