Sagnir - 01.06.1998, Síða 4

3
sút og sumar dætur með henni en sumar glúpnuðu yfir
hennar harmi. Lifði hver sem lysti en engi þorði um að
vanda né satt að mæla.4
Ætla má að þvílík lýsing segi mikið um samfélagssýn sagna-
ritara. Niðurstaða þeirra sem best þekkja til Sturlungasögu
verður líka þessi: „Samsteypan [...] lýsir samfélagi í
upplausn.“5
Líklegt má telja að sömu sagnaritararnir hafi bæði ritað
Íslendingasögur og samtímasögur. Þar með höfum við í raun
fengið glögga mynd af hinu tvíþætta sjónarhorni bölsýninnar:
fortíðardýrkuninni og samtímaósómanum. Það er því ekki
fráleitt að álykta sem svo að einmitt fortíðardýrkunin sé öðru
fremur sköpunarkraftur Íslendingasagnanna, höfuðdyggðirnar
drengskapur og hugdirfska skína út úr nánast hverri setningu.
Þá verður um leið skiljanlegra að lestur og þekking á þeim
sögum veki nánast undantekningarlaust þessa sömu dýrkun í
brjósti lesandans en sú hefur raunin verið allt fram á þessa öld.
CRYMOGÆA: FYRSTA ÍSLANDSSAGAN
Í inngangi Jakobs Benediktssonar að þýðingu hans á
Crymogæu Arngríms lærða Jónssonar segir m. a.:
Öllu þjóðlífi fór hnignandi framan af 17. öld,
konungsvald færðist í aukana, verslunaráþján harðn-
aði, innlend auðlegð fór þverrandi. En þá birtist
Crymogæa með viðhorf, sem oft hafa raunar verið uppi
höfð síðan, höfundur hennar sér fornöldina í ljóma
fjarlægðar og fornra afreksverka og reynir með því að
telja kjark í samtíð sína, en hún hafði mikil og langvinn
áhrif á söguskilning og þjóðernisvitund Íslendinga.6
Það er rétt að benda á að þótt Arngrímur (og raunar
Jakob Benediktsson einnig) hafi þannig birt lesandanum
þjóðveldið í glæstum ljóma, taldi hann lok
þess ekki slæm tíðindi:
Landsmönnum virtist ekki heldur
önnur leið greiðari né annað ráð
öruggara til þess að friða
þjóðfélagið [eftir skálmöld
Sturlungaaldar] en að bæði
höfðingjar og alþýða lyti
valdi eins
konungs.7
Þannig tókst honum að sameina þjóðveldisaðdáun sína og
konungshollustu, því ekki mátti vafa bregða á hið síðar-
nefnda. Í því sambandi má nefna afstöðuleysi hans til enda-
loka Jóns biskups Arasonar en um það segir Jakob
Benediktsson: „Lýsing hans á þeim atburðum er bæði
stuttaraleg og furðu ónákvæm; hann lætur svo sem hann viti
harla lítið um síðustu æviár Jóns biskups og líflát þeirra feðga.
Þetta er vitaskuld uppgerð ein“.8
Það kann því að vera að viðhorf Arngríms til samtíðar
og söguþróunar hafi verið meira bundin hugmyndum um
versnandi heim en blasir við í riti hans. Þannig má geta
ummæla hans um löggjöf þjóðveldisins: „Þessari réttsýni
fornmanna hafa síðari kynslóðir að nokkru leyti líkt eftir með
lagaákvæðum en, í framkvæmd hafa þær því miður verið æði
daufar, svo sem vér höfum heyrt marga kvarta um með alltof
miklum rétti.“9
Jakob Benediktsson taldi að mikil vakning hafi orðið í
Íslendingasagnalestri í kjölfar Crymogeu Arngríms sem hann
rökstyður með því að vitna í allar þær uppskriftir handrita sem
vitað er um frá 17. öld. Síðan bætir hann við:
Det jeg her har sagt betyder naturligvis ikke at vi med
nogen sikkerhed kan sige hvor mange der læste sagaer
i 1600-talet; hvad man derimod med sikkerhed kan
hævde er at det har været betydeligt flere end í det
foregående århundrede. Hertil kommer at det er en til
vished grænsende sandsynlighed for at i hvert fald den
mere oplyste del at befolkningen har betraget sagaerne
på en helt anden måde end tidligere, dvs. til en vis grad
under indflydelse af Arngrímur Jónssons humaniske
fremstilling i Crymogea [...].10
Á hvaða máta þessi áhrif koma fram á síðari öldum mun m.a.
verða viðfangsefni næstu kafla.
Á ÖLD UPPLÝSINGAR
Um það bil einni og hálfri öld eftir að Crymogæa kom fyrst út
á síðari hluta 18. aldar, birtust í Danmörku tvær bækur um
Ísland, Um viðreisn Íslands; Deo, Regi, Patriae og Ferðabók
Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. Sami maðurinn
vann að útgáfu beggja ritanna, Jón Eiríksson
konferenzráð.
Fyrrnefnda bókin er byggð á sam-
nefndu verki Páls Vídalíns lögmanns
sem hann ritaði 1699 en Jón
endursagði og jók stórum við
það. Hann ritaði í inngangi
sínum:
Af hugmyndum Íslendinga um versnandi heim
SAGNIR ‘ 98
Vopnfiminni hafði svo
stórlega hrakað að engin
dæmi eru um að einn maður
hafi vegið marga í orrustu og
reyndar voru vopnaviðskiptin í
stórorrustum mest
grjótkast.