Sagnir - 01.06.1998, Side 22

SAGNIR ‘ 98
MYNDUN þJÓðERNIS
Þjóðerni er áunnin tilfinning. Til þess að hún
myndist þarf að innræta þegnunum þá kennd
að þeir séu hluti af einni heild. Hástemmdar
lýsingar á þjóðinni sem lífrænni heild duga
skammt ef ekki er samkennd á meðal þegnanna.
Meira að segja í skýrt afmörkuðum ríkjum eins
og Frakklandi, þurfti að skapa þjóðernis-
vitundina.6 Það var því verk forystumanna
þjóðernishreyfinga og hóps menntamanna að skapa
þessa samkennd.
Þjóðernissköpunin byggði á rómantískum
hugmyndum um þjóðir og einkenni þeirra. Hún var
nátengd rómantísku stefnunni og leit
hennar í fornar menntir þjóðanna,
þjóðkvæði, siði o.s.frv. Þjóðernishyg-
gjan kom fyrst upp í hópum mennta-
manna sem litu niðurlægingu þjóða
sinna óhýru auga og vildu bæta þar úr.
Þeirra markmið var fyrst og fremst að
innræta gamla og góða siði meðal þjóðarinnar, siði sem þeir
sóttu til glæstra tímabila í þjóðarsögunni.7 Sagnfræðingar og
fræðimenn höfðu ekki eingöngu fræðilegu hlutverki að gegna
á þessu frumstigi þjóðernisstefnunnar, heldur einnig pólitísku.
Þjóðarsaga þeirra samanstendur af goðsagnakenndu ferli því
þeirra hlutverk var að búa til goðsagnir sem settu vísindalegan
stimpil á hina rómantísku leit að tilgangi þjóða.8
En hvernig koma þessar kenningar heim og saman við
íslenskan veruleika? 19. öldin er öld ættjarðarljóðanna í
íslenskum skáldskap. Allmargir, ef ekki flestir þeirra er stóðu
framarlega í stjórnmálum líðandi stundar voru skáld og ortu
hástemmd kvæði til landsins. „Eldgamla Ísafold / Ástkæra
fósturmold“ orti Bjarni Thorarensen til ættjarðarinnar. Jónas
Hallgrímsson orti mikið til fósturjarðarinnar og reyndi að
hvetja samtíðarmenn sína til dáða með því að vitna til forn-
aldarinnar „Ísland farsælda frón og hagsæla hrímhvíta móðir
/ Hvar er þín fornaldarfrægð, frelsið og manndáðin best“,
spurði hann í fyrsta árgangi Fjölnis.
Á sögusýningunni sem haldin var í Menntaskólanum í
Reykjavík, í tengslum við lýðveldishátíðina 1944, var
Íslandssögunni skipt niður í 9 tímabil og var hverju fyrir sig
gerð skil í sérherbergi. Skiptingin hljómar kunnuglega miðað
við það sem sagt var hér á undan: Upphaf – þjóðveldi –
landafundir og langferðalög – viðnám – niðurlæging –
dagrenning – Jón Sigurðsson – barátta – sjálfsforræði.9
Íslandssagan, eða öllu heldur sú íslenska saga sem
þjóðernissinnar skráðu, fellur því vel inn í kenninguna
um hið goðsagnakennda ferli.
Franski trúarbragðafræðingurinn Ernest Renan lagði
mikla áherslu á það á síðustu öld að það sem gerði
þjóð að þjóð væri viljinn. Þegnarnir þyrftu að vilja
tilheyra þjóðinni til að grundvöllur væri fyrir henni.
Hann kallaði það að tilheyra þjóð „daglega
atkvæðagreiðslu“ sem þegnarnir tækju þátt í. Þeir
kusu rétt í þeirri atkvæðagreiðslu vegna þess að
þeir áttu sameiginlega sögu og höfðu þar með
vilja til að vera þjóð.10
Viljinn til að tilheyra þjóðinni getur ekki
verið fyrir hendi ef ekki er nægileg samkennd á
meðal þegnanna. Samkenndin er búin til með
því að vísa til þess sem þjóðin á sameigin-
legt í sögu og menningu sinni, staðháttum,
trúarbrögðum o.s.frv.11 Þjóðin verður að
skynja að hún er á einhvern veigamikinn
hátt aðskilin frá öðrum þjóðum; hún verður að
skynja sérstöðu sína
SAMEIGINLEGT MINNI
Hugtakið sameiginlegt minni hefur verið áberandi í
félagssögu á undanförnum árum. Það er þó ekki alveg nýtt af
nálinni því franski félagsfræðingurinn Maurice Halbwachs
fjallaði um það í skrifum sínum um og fyrir miðja þessa öld.
Í vaxandi umræðu um þjóðernisvitund hafa kenningar
Halbwachs veitt nýja sýn á gamlar mýtur. Samfélag skiptist í
marga hópa og hver einstaklingur tilheyrir mörgum hópum í
senn. Í nútímaþjóðfélagi eru fleiri hópar sem einstaklingur
getur samsamað sig en nokkru sinni fyrr. Áður fyrr voru það
fjölskyldan, stéttin og landsvæði sem skiptu mönnum í hópa
en nú á dögum greinist fólk í sundur eftir
stjórnmálaskoðunum, félagastarfsemi, áhugamálum, vin-
nustöðum og svo mætti lengi telja. Grunneiningarnar eru þó
þær sömu þ.e. einstaklingurinn og fjölskyldan.
Hver hópur á sér sína sögu og sameiginlega reynslu;
hann hefur sameiginlegt minni. Af þessu leiðir að hver og
einn einstaklingur býr samtímis yfir fleiri en einu minni eða
jafnmörgum þeim hópum sem hann samsamar sig. Hann
kallar fram minningar sínar innan þess hóps sem við á í það
og það skiptið og staðsetur þannig minningar sínar innan þess
hóps.12 Þjóðir eru í raun ekkert annað en slíkir hópar sem ein-
staklingar samsama sig í og þess vegna er til sameiginlegt
minni þjóðarinnar. Þjóðin man sögu sína, það er henni lífs-
nauðsynlegt því hún verður að viðhalda einingu sinni. Þess
vegna verður þjóðin líka að gleyma ákveðnum hlutum sem
gætu valdið sundrungu.
Þjóðfélagið aðlagar sig að fjölbreytni hópanna sem
mynda það því fjölbreytileikinn getur ógnað þjóðar-
einingunni. Minningar um kúgun stétta, kúgun kvenna,
kúgun trúarhópa o.s.frv. ýta undir sundrungu þjóðarinnar.
Þess vegna reynir þjóðin að þurrka allt úr minni sínu sem gæti
sundrað henni. Af sömu ástæðu endurraðar hún minn-
ingum sínum eftir aðstæðum í það og það skiptið til að
viðhalda jafnvægi og einingu.13
Halbwachs leggur ríka áherslu á að einstaklingsminnið
og samfélagsminnið séu tengd órjúfanlegum böndum og
enginn munur sé á hvernig einstaklingur kallar fram minn-
Íslenskt fullveldi í 80 ár
21
„Þjóðin er einnig leifar frá löngu horfinni tíð.“
Allmargir, ef ekki flestir
þeirra er stóðu framarlega í
stjórnmálum líðandi stundar voru
skáld og ortu hástemmd
kvæði til landsins.
Frá sögusýningunni í MR - herbergi með þemanu „barátta“.