Sagnir - 01.06.1998, Page 37

skaut það reglulega upp
kollinum á þingi og í hel-
stu blöðum landsins allan
þriðja áratuginn og fram á
þann fjórða, þá gjarnan
samfara umræðum um
vandræði Íslandsbanka.
En við lokun bankans árið
1930 voru útistandandi
erlendar skuldir hans
allmiklar og þar á meðal
var hluti hans í enska lán-
inu kominn upp í um 5
milljónir króna. Þar sem
ríkissjóður stóð í raun í
ábyrgð fyrir láninu, ásamt
hinum miklu erlendu
skuldum, var ljóst að
gjaldþrot bankans myndi
spilla stórlega lánstrausti
landsins.
Því fór svo, meðal annars
eftir hvatningu frá
lánadrottnum bankans
erlendis að bankinn var
endurreistur sem Útvegs-
banki Íslands h/f og lagði
ríkissjóður m.a. fram 3ja
milljón króna hlutafé sem
notað var til að greiða upp
hlut bankans í enska lán-
inu.37 Framlag ríkissjóðs
til endurreisnar bankans
sem Útvegsbanka skýrir
þá hækkun sem verður á
stöðu enska lánsins í rík-
isreikningi árið 1930 og sjá má í grafi hér að framan.38
Árið 1933 tók ríkissjóður síðan 1,3 milljón króna lán
hjá Barclays Bank í Englandi, sem aðallega var notað til að
breyta eftirstöðvunum af enska láninu.39 Í frétt sinni af lán-
tökunni, þann 10. mars 1934 segir blaðið Framsókn frá því að
ríkisstjórnin hafi nýlega gengið frá samningum ,,um
stórkostlega bætt kjör á enska láninu frá 1921.“ Segir frá því
að vegna laga í Englandi sem bönnuðu útboð á
erlendum lánum hafi það verið nokkrum
erfiðleikum bundið að fá láninu breytt. En
við skuldbreytinguna lækkuðu vextirnir úr
7% niður í 5%, breytingin kostaði að vísu um
18 þúsund sterlingspund. Ennfremur kemur
fram í fréttinni að eftirstöðvar enska lánsins
séu að nafnvirði 409.650 sterlingspund.
Greinilegt er að blaðið fagnaði þessari skuldbreytingu
og í því er borið lof á stjórnina fyrir að hafa komið þessu máli
í gegn, enda studdi það hana. Eða eins og segir í frétt
blaðsins:
Hins vegar [þ.e. þrátt fyrir kostnaðinn, 18 þúsund
pund] sparast við breytinguna 5.500 sterlpd. á hverju
ári í þau 17 ár sem eftir er af lánstímabilinu. Það er
samtals um 93.500 stpd. Það gerir með núverandi
gengi rúmar 2 milj. króna. Þótt mikils sé um vert hinn
beina hagnað, sem af breytingunni verður, er hitt meira
um vert, að losa ríkið undan þeirri niðurlægingu, að
þurfa að una við annað eins ókjaralán og þetta var. Sá
hagur verður ekki metinn í krónum eða stpd.40
Árið eftir eða 1935 var svo aftur tekið lán í Englandi og
nú hjá Hambros banka að upphæð 11,7 milljón króna og var
lánið notað til að greiða upp nokkrar eldri skuldir ríkissjóðs.41
En þrátt fyrir að hugur hafi verið á Alþingi að borga einnig
upp enska lánið þá varð raunin önnur, lánið var ekki borgað
upp fyrr en á lýðveldisárinu 1944, eftir að hagur landsins
hafði aftur batnað all verulega með auknum stríðsgróða. Með
því má segja að hið eiginlega enska lán frá árinu 1921 hafi
endanlega horfið úr reikningum ríkissjóðs.42
LÁNSKJÖR Í HALLÆRUM
Enska lánið sem tekið var árið 1921 var það fyrsta sem
ríkissjóður tók utan Danmerkur. Lánsupphæðin var mjög há
eða 500 þúsund sterlingspund, enda var þörfin fyrir lánið
mikil. Nauðsynlegt var að rétta bankakerfinu hjálparhönd.
En annar helsti banki landsins, Íslandsbanki sem jafnframt sá
um seðlaútgáfuna, var nánast kominn í þrot vegna vaxandi
erfiðleika útflutningsatvinnuveganna. Þeir erfiðleikar áttu
rætur að rekja til efnahagsvandræða í kjölfar heimsstyrjal-
darinnar fyrri, og gífurlegs verðfalls á öllum helstu mörkuðum
útflutningsafurða okkar.
Á þessum árum var
flokkaskipun heimas-
tjórnartímans tekin að
riðlast og ný stjórn-
málaöfl að koma til sögu.
Alþýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkurinn voru
frá upphafi í harði andstöðu við Íslandsbanka, þar sem þessir
flokkar lögðu annars vegar áherslu á ríkisrekstur og hins
vegar á samvinnurekstur, eðlilegast væri að allar bankastof-
nanir væru í eigu landsmanna sjálfra. Þannig mátti ljóst vera
að andstaða þessara afla gegn Íslandsbanka myndi einnig
færast yfir á töku enska lánsins, þar sem aðalrökstuðningurinn
fyrir lántökunni var aðstoð við bankann. En einnig taldi stór
hluti almennings að bankinn ætti að nokkru leyti sök á þeim
vandamálum sem að steðjuðu í íslensku efnahagslífi.
Gagnrýnin á enska lánið var einkum á hið klúðurslega
orðalag er varðaði tryggingu þess, og töldu margir að með því
36
Páll Baldursson
19
18
-
1
99
8
SAGNIR ‘ 98
Skýringuna á þessum slæmu láns-
kjörum má rekja til þeirra erfiðu tíma
er voru á fjármálamörkuðum heimsins,
bágrar stöðu efnahagslífsins hér á landi,
sem og til þess að íslenska ríkið var
óþekkt á erlendum lánamarkaði.
Merki Hambros-bankans til vinstri og Barclays-bankans til
hægri. Lánveitandi enska lánsins, Helbert-Wagg & Higginson,
hafði ekkert slíkt skraut á sínum plöggum. Hér var um að ræða
nokkurs konar pappírsfyrirtæki sem ekki er til lengur.