Sagnir - 01.06.1998, Qupperneq 80

ur í að skrifa fréttaskýringu um fornleifafund við Aðalstræti í
Reykjavík, af því að hann hefur BA-próf í sagnfræði, hann fer
auðvitað í fræðibækur og frumheimildir og leitar sér að þeim
fróðleik sem hann þarf að nota. Hins vegar þarf hann að vita
talsvert, um landnámssögu, sögu Innréttinganna, byggð í
Reykjavík, gerð torfhúsa, notkun geislakolsmælinga og ösku-
laga til tímasetningar, til þess að geta byrjað að leita fróðleiks
af einhverju viti. Hann þarf að hafa hugmynd um hvers hann
á að leita, og hann þarf líka að hafa eins konar uppistöðu
þekkingar í kollinum til þess að hvert nýtt þekkingarbrot
tengist einhverju sem hann veit fyrir.
Í rauninni er nauðsynlegt að allir sagnfræðingar hafi
slíka uppistöðu í allri þeirri sögu sem er lifandi hluti af
menningararfi okkar (kannski um það bil frá Hellas í
Evrópusögu og frá landnámi í Íslandssögu). Sá sem vill taka
þátt í skynsamlegri umræðu um mannvistarleifar við
Aðalstræti kemst stutt áleiðis ef hann þekkir bara annaðhvort
söguna af landnámi í Reykjavík eða sögu Innréttinganna.
Hann gæti jafnvel reynst hættulega þröngsýnn. Þess vegna
jaðrar allt val í grunnnámi í sagnfræði við að vera uppeldi í
þröngsýni.
2. Tækni sagnfræðinga má skipta í tvo meginhluta.
Annars vegar þurfa þeir að kunna að leita þekkingar, í heim-
ildum, sagnfræðiritum og um hvaðeina annað sem snertir
mannlíf, því að fátt mannlegt reynist sagnfræðinni óvið-
komandi þegar út í starf er komið. Hins vegar þurfa þeir að
ráða yfir ýmiss konar tækni við að setja efni fram, vita að
tilvitnanir þarf að gáta, kunna að vísa til heimilda og skrá þær.
Síðartalda tæknin hefur lengi þótt nauðsynlegur hluti
sagnfræðináms. Þó var langt fram eftir þessari öld hægt að
komast af með afskaplega frumstæða tækni við heimilda-
skráningu í Íslandssögu. Heimur hennar var svo lítill, ritin svo
fá og iðkendur fræðanna svo handgengnir þeim öllum, að
menn sáu ekki þörf á skipulegri heimildaskráningu. Í
metnaðarfullum yfirlitsritum eins og Sögu Alþingis (1945-
56), Sögu Íslendinga (1942-58) og
Íslendinga sögu Jóns Jóhannessonar
(1956-58) eru engar heimildaskrár
eða yfirleitt neinir lyklar að til-
vísunum, þótt þær séu oft harkalega
skammstafaðar. Í riti Jóns Jóhannes-
sonar má lesa neðanmálsgreinar eins
og þessar, og eru styttingarnar hvergi
útskýrðar:8
„3 Ísl. annálar.“
„1 Smbr. Tímar. Bmf. 1897, 190-
194.“
„2 Greinargott yfirlit um þetta mál
er í Ísl. fornr. XXVI, form. lxxiv-
lxxxi.“
„1 Landn. 1900, 69, 191;
Landn. 1921, 105.“
„2 Árb. fornl 1937-
1939, 5-18 [Haakon
Shetelig].“
„2 Safn t. s. Ísl. IV, 357-384.“
„1 Smbr. Grg. III, 613 (undir frænd-
semi); Ísl. fbrs. I, 383-388.“
Í rannsóknarritum kom tilvísanar-
tækni nokkru fyrr til sögunnar. Hún er til
dæmis komin í allgott horf í
doktorsritgerðum Þorkels Jóhannessonar 1933 og Helga P.
Briem 1936.9 Hins vegar voru gefin út að minnsta kosti fram
á fimmta áratug aldarinnar að öðru leyti vönduð fræðirit án
heimildaskrár, til dæmis bók Björns Þórðarsonar um
Landsyfirréttinn, árið 1947.10
Fyrrtalda tæknin, að leita vitneskju, var hvorki nefnd
né kennd á námsárum mínum í Háskóla Íslands, 1962-70. En
hún komst mikið í tísku upp úr því, kannski einkum vegna
áhrifa frá kennslufræði sem lagði áherslu á að þekking úreltist
fljótt en kunnáttan við að leita þekkingar væri sígild. Í dönsk-
um háskólum var til dæmis tekinn upp „introduktionskursus i
benyttelse af fagets hjælpemidler“ árið 1968, og tveimur árum
síðar var gefin út handbók til að nota í þessu námskeiði undir
aðaltitlinum Introduktion til historie. Mottó bókarinnar er
spakmæli eftir Piet Hein:
Stor er den som véd,
men større
den som véd
hvor han skal spørre.
Enda er bókin að mestu leyti bókaskrár en afgangurinn tilsögn
í notkun bókasafna.11
Undir áhrifum þessarar stefnu var handbókanotkun
tekin upp sem sérstakur hluti af inngangsnámi í sagnfræði við
Háskóla Íslands haustið 1978. Þó hygg ég að hún hafi aldrei
skipað neitt svipað rúm þar og í Kaupmannahöfn, enda eru
það líklega aðeins almennustu atriði leitartækni sem ráðlegt er
að kenna í sérstöku námskeiði fremur en í námskeiðum um
einstök tímabil sögunnar, þar sem þau eru á annað borð í boði.
3. Ályktunarhæfni. Leikni í að álykta af heimildum um
staðreyndir og af staðreyndum um orsakatengsl og heildar-
myndanir hlýtur að þjálfast í sagnfræðinámi. Nemendur
leggja meira fram frá sjálfum sér eftir því sem þeim skilar
áfram í námi, og ályktanir þeirra falla betur að skoðunum
sagnfræðingahópsins á því hvað séu gildar
og markverðar ályktanir, hvort sem við
viljum fullyrða að þær séu þar með betri
í einhverri algildri merkingu.
4. Heimspeki. Hér á ég við
hugmyndir um fræðigreinina sem slíka,
eðli hennar, aðferðir, markmið og
félagslegt hlutverk. Þessa ytri sýn á grein-
ina má tileinka sér að meira eða minna leyti
með því að kynna sér þróun hennar, og því lít
ég á sögu sagnfræðinnar sem hluta af heim-
speki hennar. Ég á auðvitað ekki við að sag-
nfræðingar eigi að fá ákveðnar skoðanir á eðli
eða hlutverki greinarinnar. Sá sem heldur að sagn-
fræði hafi þann tilgang að auðvelda fólki að spá
um framtíðina, hinn sem heldur að hún hafi alls
engan tilgang, og sá þriðji sem hefur ekki gert
upp við sig hvað hann eigi að halda, þeir hafa
allir hugmyndir um efnið. Aðeins sá sem veit
ekki að spurningin sé til og hefur aldrei hugleitt
hana er vanmenntaður sagnfræðingur á heim-
spekisviðinu.
5. Framsetning efnis í texta, tölum, kortum,
myndum og gröfum. Menn kann að greina á um
hve eftirsóknarvert það sé að sögulegur texti sé
léttur eða skemmtilegur. En væntanlega eru
allir sammála um að saga eigi að vera
SAGNIR ‘ 9879
Gunnar Karlsson
Í rauninni er nauðsynlegt að
allir sagnfræðingar hafi slíka
uppistöðu í allri þeirri sögu sem er
lifandi hluti af menningararfi okkar
(kannski um það bil frá Hellas í
Evrópusögu og frá landnámi í