Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1988, Side 76

Jónas Gíslason
berjast um hásláttinn enda vandséð, hvemig menn hefðu getað búið í
landinu, ef þeir hefðu ekki haft frið til heyöflunar um hásumartímann.
Þess hefur oft gætt, að menn telji kirkjuna hafa seilzt um of til
eignarhalds á jarðeignum hérlendis til foma. Ætli leiguliðamir hafi ekki
einatt talið hlut sínum betur borgið í þjónustu kirkjunnar þrátt fyrir allar
kvaðir hennar, sem vissulega gátu oft verið miklar og þungbærar? Eða
halda menn, að kvaðir höfðingja hafi verið minni og léttbærari?
Vandséð virðist nú, hver ömiur leið var fær á þeim tíma til þess að
stöðva ofbeldi og yfirgang einstakra höfðingja og kom á friði innanlands
en sú, sem farin var, að gangast undir hlýðni við eitt yfirvald, taka yfir sig
erlendan kontmg, þegar enginn aðili innanlands sýndist þess megnugur að
taka öll völd í sínar hendur og styðja kirkjuna í starfí.
Við mat þessara atburða er fráleitt að leggja til grundvallar
rómantíska þjóðemisstefnu 19. aldar, sem mat flest með pólitískum
mælikvarða. Víst er um það, að hagur alls almennings í þessu landi
versnaði ekki við umskiptin, því að einstökum höfðingjum vora settar
skorður um valdbeitingu. Eða halda menn, að tilviljun ein ráði því, að
höfuðmálsvarar kirkjunnar í þessum átökum við innlenda höfðingjaveldið
era tveir af þeim mönnum, sem almenningur hefur metið mest og gefið
viðumefni, er sýna það: Þorlákur biskup helgi Þórhallsson og
Guðmundur biskup góði Arason?
Ætli það hljómi ekki hjáróma að meta Guðmund biskup góða og
ævistarf hans á pólitískan mælikvarða? í öllu falli sýnir það algjört
þekkingarleysi á eðli kristinnar trúar og kirkjulegs starfs á miðöldum. Hitt
getur verið fróðleg spuming, hvorir höfðu rétt fyrir sér, Guðmundur
biskup góði eða skagfirzkir bændahöfðingjar, um möguleika þess á íslandi
að fylgja fram lífsviðhorfum miðaldakirkjunnar, sem einna gleggst komu
fram hjá heilögum Franz frá Assisí; Franz var yngri en Guðmundur, en
báðir vora af sama bergi brotnir; báðum var fiill alvara í að reyna að
fylgja bókstaflega kenningum Krists um líkn og hjálp við alla þurfandi.
Guðmundur biskup safnaði einatt að sér fjölmenni á Hólum,
mestmegnis förumönnmn og öðram fátæklingum, þótt hann þætti sýna
litla fyrirhyggju um nægan vetrarforða handa svo mörgum. Því urðu
skagfirzkir bændahöfðingjar uggandi um hag sinn og héraðsbúa; hvað
mundi gjörast, er kæmi fram á þorra? Þeir töldu sig því þurfa að hafa vit
fyrir honum og fækka fólki á staðnum, áður en í óefni væri komið.
Hins vegar leikur enginn vafi á virðingu höfðingja fyrir biskupi,
þrátt fyrir deilur þeirra; og almenningur dáði hann og elskaði fyrir
ölmusugæði hans.
Það er fráleitt mat, að Guðmundur góði hafi verið hálfgjörður
landráðamaður, sem glataði íslenzkum landsréttindum í hendur útlendinga
með málskoti sínu til erkibiskups í Niðarósi; slíkt málskot var beinlínis
embættisleg skylda hans; öll mál biskups, sem hann gat ekki leyst sjálfur,
féllu undir úrskurð næsta yfirmanns hans, erkibiskupsins, ef þau heyrðu
þá ekki beint undir páfa. Guðmundur hefði bragðizt vígsluheiti sínu, ef
74