Þjóðmál - 01.06.2010, Side 90
88 Þjóðmál SUmAR 2010
reynsluna, flokkum skynjanir og vinnum úr
þeim og þar með hvernig veruleikinn kemur
okkur fyrir sjónir .
Á þessum forsendum áleit Kant að frum
atriði eðlisfræðinnar væru örugg og óhagganleg
sannindi um reynsluheim okkar, því þau væru
afleiðingar af regluverki sem er innbyggt í
alla hugsun mennskra manna og stjórnar því
hvernig þeir vinna úr áreiti sem skynfærin
verða fyrir .2
Eðlisfræðibyltingin kollvarpaði ekki ein
ungis heimsmynd náttúruvísindamanna
heldur líka heimspekilegum kenningum um
vís indi og vísindalega aðferð hvort sem þær
byggðu á raunhyggju eða rökhyggju eða sóttu
inn blástur í kenningar Kants . Það var ekki
lengur hægt að trúa því að eðlisfræði Newtons
væri hafin yfir allan vafa . Menn stóðu frammi
fyrir erfiðum spurningum: Fyrst nútímamenn
telja sig vita að vísindin sem talin voru öruggust
aldirnar á undan hafi falið í sér ósannindi munu
vísindi komandi alda þá ekki á sama hátt dæma
það rangt sem nú er talið öruggast og vissast?
Er nokkra trausta þekkingu að hafa?
Eftir byltingu Einsteins var ekki lengur
hægt að líta svo á að hver ný kynslóð
vísindamanna bætti aðeins við þekkingu sem
til væri fyrir . Það gat líka gerst að ný vísindi
kollvörpuðu eldri kenningum . Vitundin um
þetta hefur mótað vísindaheimspeki síðustu
hundrað ára og kallað á róttæka endurskoðun
á vísindaheimspeki og kenningum um
vísindalegar aðferðir . Karl Popper var
fremstur í flokki þeirra sem unnu að þessari
endurskoðun á fyrri hluta síðustu aldar og rit
hans mörkuðu þáttaskil . Þau voru ekki aðeins
lesin af heimspekingum heldur ekki síður af
vísindamönnum úr ýmsum greinum, enda
2 Um þetta hef ég fjallað nánar í 24 . kafla bókar
minnar Í sátt við óvissuna (Reykjavík: Háskóla
út gáf an, 2009) . Höfuðrit Kants um þekking ar
fræði, Gagnrýni hreinnar skynsemi, er bæði langt
og erfitt en Kant skrifaði stutt yfirlit sem eru mun
aðgengilegra og heitir Prolegomena zu einer jeden
künftigen Metaphysik . Íslensk þýðing Skúla Pálssonar
á þessu verki kom út hjá Háskólaútgáfunni árið
2008 undir nafninu Forspjall að sérhverri vísindalegri
frumspeki framtíðar .
ritaði Popper afar ljóst mál og gerði sér far
um að vera sem flestum skiljanlegur .
Bókin
Ský og klukkur
Íbókinni Ský og klukkur eru fimm greinar sem allar voru upphaflega fluttar sem
fyrirlestrar . Þrjár af þeim (nr . 1, 2, og 5)
birtust í ritgerðasafninu Conjectures and
Refutations: The Growth of Scientific Knowledge
og ein þeirra (nr . 3) í ritgerðasafninu Objective
Knowledge: An Evolutionary Approach . Sjötti
og síðasti kaflinn í bókinni (s . 209–230) er
viðtal sem heimspekingurinn Bryan Magee
átti við Popper veturinn 1970–71 . Á undan
greinunum er inngangur eftir Hugin Frey
Þorsteinsson (s . 7–25) þar sem gerð er stutt
en skilmerkileg grein fyrir ævistarfi Poppers,
nokkrum helstu kenningum hans og þekktum
mótbárum gegn þeim .
Þrjár fyrstu greinarnar eru langar og
saman gefa þær gott og aðgengilegt yfirlit
yfir vísindaheimspeki Poppers . Tvær seinni
greinarnar eru styttri og í þeim staðsetur
Popper sjálfan sig í hugmyndasögunni sem
arftaka upplýsingarstefnunnar og tengir
hugsun sína við kenningar Kants, en hann var
sá heimspekingur frá fyrri öldum sem Popper
bar mesta virðingu fyrir .
Hyggjum nú að efni þessara fimm greina:
Fyrsta greinin í bókinni (s . 27–70) sem
heitir „Um uppsprettur þekkingar og van
þekkingar“ var upphaflega flutt sem fyrir
lestur árið 1960 . Í henni andmælir Popper
útbreiddum hugmyndum í þekkingarfræði og
vísindaheimspeki sem gera ráð fyrir að hægt sé
að tryggja að þekking sé áreiðanleg með því
að afla hennar með einhverjum tilteknum
aðferðum . Í niðurlagi þessarar greinar segir
hann:
Það sem við ættum að gera, að minni
hyggju, er að gefa upp á bátinn hugmyndina
um endanlegar uppsprettur þekkingar og
viðurkenna að öll þekking er mannleg, að
hún blandast saman við villur okkar, fordóma,