Þjóðmál - 01.06.2010, Blaðsíða 92

90 Þjóðmál SUmAR 2010
þeirra væri betra að berjast fyrir því að þær
haldi velli . (s . 190–191)
Fimmta og síðasta greinin eftir Popper (s . 195–
208) heitir „Immanuel Kant: Heimspekingur
upplýsingarinnar“ og var upphaflega flutt sem
útvarpserindi 1954 . Í þessu erindi, sem var
samið til að minnast Kants á 150 . ártíð hans,
kemur vel fram að Popper vildi um margt taka
Kant sér til fyrirmyndar .
Vísindaheimspeki
Poppers
Í ritgerðinni „Tilgátur og afsannanir“ segir Popper:
Þegar Kant sagði: „Vitsmunir okkar draga ekki
lögmál sín út úr náttúrunni heldur þröngva
þeir lögmálum sínum upp á náttúruna“,
hafði hann á réttu að standa . En þegar hann
hugsaði sér að þessi lögmál væru nauðsynlega
sönn, eða að okkur hlyti að takast að þröngva
þeim upp á náttúruna, hafði hann á röngu að
standa . (s . 94)
Í þessu felst að kenningar um gang náttúr­
unnar eru hvorki ályktanir af reynslu og
athugunum né af sannindum sem skynsemin
dregur úr djúpi sínu og eru hafin yfir efa
og grun, heldur einfaldlega ágiskanir eða
tilgátur . Jafnvel meðfæddar væntingar, eins
og sjá má hjá nýfæddum spendýrum sem með
einhverjum hætti gera ráð fyrir að fá mjólk
og hlýju, eru tilgátur sem geta brugðist .
Spurningin um upp sprettur þekkingar er
að mati Poppers röng spurning, því það eru
engar uppsprettur til sem hægt er að sækja
í áreiðanleg sannindi án þess hætta sé á að
ósannindi slæðist með .
En hvernig vitum við hvort vísindakenning­
ar eru sannar, hvort ágiskanir og tilgátur um
náttúrulögmálin eru réttar? Svar Poppers er
að við vitum þetta aldrei með vissu, en þar
sem raunveruleg vísindi eru stunduð leggja
menn próf fyrir kenningar sem fram koma
og reyna að hrekja þær . Standist kenning
mörg erfið próf og falli ekki á neinu þeirra
þá höfum við, að mati Poppers, skynsamlega
ástæðu til að taka hana alvarlega og telja hana
nær réttu lagi en kenningar sem fara verr út
úr prófunum . En eðlisfræði Newtons stóðst
mikinn fjölda erfiðra prófa og féll ekki á neinu
fyrr en gerðar voru tilraunir og athuganir þar
sem forspár hennar viku frá því sem álykta
mátti af afstæðiskenningu Einsteins . Þá kom
í ljós að það sem Newton kenndi var ekki
bókstaflega satt, heldur aðeins góð nálgun við
aðstæður sem eðlisfræðingum á 18 . og 19 .
öld hugkvæmdist að kanna . Af þessu ályktaði
Popper að þótt eitt próf gæti hrakið kenningu
dygði velgengni á mörgum prófum ekki til að
sanna hana .
Kenningu er þó ekki hent um leið og hún er
hrakin . Í viðtalinu sem Magee tók við Popper
spurði hann:
Hvað gerist ef við getum ekki fundið viðun­
andi kenningu í staðinn fyrir þá kenningu
sem hrakin hefur verið?
Popper svaraði:
Þá héldum við auðvitað áfram að nota gömlu
afsönnuðu kenninguna þar til betri kenning
fyndist, en við mundum nota hana með þeirri
vitneskju að eitthvað væri bogið við hana . (s .
216–17)
Til að kenning sé vísindaleg dugar, samkvæmt
því sem Popper segir, ekki að hún komi heim
við gögn sem fyrir liggja . Það þarf líka að vera
hægt að tilgreina undir hvaða kringumstæðum
henni yrði hafnað, hvaða niðurstaða úr tilraun
eða athugun mundi hrekja hana . Um þetta
segir hann:
Kenning sem enginn hugsanlegur atburður
getur hrakið er óvísindaleg . Óhrekjanleiki er
ekki kostur á kenningu (eins og oft er talið)
heldur galli . […] Sérhver fullgild prófun á
kenningu er tilraun til að afsanna hana eða
hrekja . (s . 76)