Morgunblaðið - 18.01.2018, Blaðsíða 41

41
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. JANÚAR 2018
Vetur Þegar kólnar og kuldaboli læsir klónum í þá sem eru á ferli utandyra er eins gott að vera vel útbúinn, líkt og þessi hundur sem fór kápuklæddur í göngutúr á Arnarhól.
Hari
Sá sem þetta ritar
átti mikið samstarf við
sveitarstjórnir og full-
trúa þeirra á síðasta
þriðjungi 20. aldar. Bú-
seta í Neskaupstað
setti eðlilega mark sitt
á þessi samskipti sem
og starf mitt á Alþingi
í tvo áratugi. Staða
Neskaupstaðar sem
sveitarfélags var nokk-
uð óvenjuleg að því leyti að þar var í
hálfa öld við völd vinstrimeirihluti,
lengst af undir merkjum Alþýðu-
bandalagsins. Þátttaka í því starfi
var góður skóli fyrir marga. Frá
æskudögum hafði ég haft mikinn
áhuga á stjórnmálum en sóttist aldr-
ei eftir sæti í sveitarstjórn og raunar
ekki heldur eftir þingsæti. Það sem
réði för var áhugi á samfélagsþróun-
inni og þátttaka með samferðamönn-
um við að leggja henni lið. Sveit-
arfélög á Austurlandi komu sér
snemma upp samstarfsvettvangi,
SSA, sem enn er við lýði og stjórn
þess hafði jafnan mikil og gagnkvæm
samskipti við þingmenn kjördæm-
isins. Þrátt fyrir breyttar aðstæður
hef ég áfram verið í snertingu við
sveitarstjórnir eystra og syðra og
fylgst með umræðunni um sveit-
arstjórnarstigið. Hún endurspeglar
áhyggjur manna af þróun þess og að
því er virðist ört minnkandi áhuga
einstaklinga og almennings til þátt-
töku á þeim mikilvæga vettvangi.
Mistök sem þyrfti
að leiðrétta
Þróun sveitarfélaga
og samstarf þeirra á
milli á 20. öld tók mikl-
um breytingum. Fram-
an af birtust þær m.a. í
aðskilnaði þéttbýlis og
dreifbýlis með fjölgun
kaupstaða og kaup-
túnahreppa og þannig
urðu m.a. til fámennir
sveitahreppar við hlið
kauptúna, m.a. innan
sama fjallahrings. Forystumenn
þéttbýlis gáfu yfirleitt tóninn um
þessa aðgreiningu. Sýslur yfir 20
talsins voru þá enn við lýði sam-
kvæmt lögum allt til ársins 1986 að
þær voru afnumdar. Þær voru vísir
að sérstakri stjórnsýslueiningu því
að innan þeirra störfuðu sýslu-
nefndir kjörinna fulltrúa með sýslu-
manninn sem eins konar fram-
kvæmdastjóra. Utan þeirra stóðu að
formi til kaupstaðirnir. Í aðdrag-
anda afnáms sýslna fóru fram mikl-
ar umræður um stofnun nýs stjórn-
sýslustigs, líkt og tíðkast hefur í
öðrum löndum á Norðurlöndum.
Var þá ýmist talað um fylki eða hér-
uð. Skiptar skoðanir voru um þetta
innan þáverandi stjórnmálaflokka
og meðal starfandi sveitarstjórn-
armanna. Vinstriflokkarnir voru al-
mennt jákvæðir fyrir hugmyndinni,
Framsókn tvístígandi, en Sjálfstæð-
isflokkurinn eindregið andvígur. Því
réði að ég hygg sterk þáverandi
staða flokksins suðvestanlands og
víðar á landinu. Við meðferð frum-
varps til nýrra sveitarstjórnarlaga
(mál 54/1885) flutti ég tillögu um að
bæta við sjálfstæðum kafla um hér-
uð sem nýtt stjórnsýslustig. Gerði
tillagan ráð fyrir að landinu yrði
skipt í 8 héruð með lýðræðislega
kjörnum héraðsþingum sem kosið
yrði til samhliða kjöri til sveit-
arstjórna. Eitt þeirra var höf-
uðborgarsvæðið undir nafninu Kjal-
arnes. Tillaga mín var felld. Þess í
stað var stefnan tekin á stækkun
sveitarfélaga með sameiningu sem
leitt hefur til þess að sveitarfélögin
eru nú rösklega 70 talsins en voru
áður á þriðja hundrað talsins.
Stjórnskipunina ætti að
endurskoða heildstætt
Ég hef enn sannfæringu fyrir að
endurskoða ætti stjórnskipan lands-
ins, koma á héruðum sem þriðja
stjórnsýslustiginu og setja í lög
ákvæði um réttindi og skyldur
Reykjavíkur sem höfuðborgar og
miðstöðvar sameiginlegrar stjórn-
sýslu. Farsælast væri að endur-
skoða um leið núverandi kjör-
dæmaskipan þannig að saman féllu
mörk kjördæma og héraða, nema
menn vilji taka skrefið og kjósa í
einu kjördæmi til Alþingis og jafna
þannig kosningarétt landsmanna til
fulls. Kjördæmabreytingin um síð-
ustu aldamót með fækkun og stækk-
un þáverandi kjördæma og sýnd-
arskiptingu Reykjavíkur í tvö
kjördæmi var afleitt skref, sem ég
ásamt fáeinum öðrum þingmönnum
lagðist gegn. Hún var hins vegar
samþykkt af yfirgnæfandi meiri-
hluta á Alþingi. Með því voru rofin
hefðbundin tengsl þingmanna við
umdæmi sín og raunar gengið gegn
fjórðungaskipan sem verið hafði
grunnur íslensks samfélags að heita
má frá öndverðu. Stóru kjördæmin
á landsbyggðinni hafa síðan gert
þingmönnum illkleift að halda uppi
hefðbundnu sambandi við kjósendur
og sveitarstjórnir og færðu þeim í
hendur óbeina fjarvistarsönnun.
Hvað áttu t.d. Siglufjörður og
Djúpivogur sameiginlegt í einu og
sama kjördæmi eða þá Hofsós og
Akranes, svo dæmi séu tekin? Með
sjálfstæðum héraðsþingum fengist
skýr og lýðræðislegur vettvangur
fyrir samstarf og ákvarðanir í við-
komandi landshlutum sem kallaðist
á við Alþingi. Þrýstingnum á stækk-
un sveitarfélaga væri um leið aflétt
og þar gæti nærsamfélagið ráðið
ráðum um sín málefni. Reykjavík
sem miðstöð stjórnsýslu í landinu
myndi kallast á við stjórnstöðvar í
héruðunum en jafnframt taka á sig
skyldur sem fylgja miðstöðv-
arhlutverkinu, m.a. um skipulags-
mál og fjármál tengd opinberri
stjórnsýslu.
Áhersla ekki síst á skipu-
lags- og umhverfismál
Ávinningurinn af þeim breyt-
ingum sem hér hafa verið reifaðar
væri margþættur. Með þeim fengist
skýr rammi fyrir samskipti lands-
stjórnar, höfuðborgar og héraða, en
sveitarfélög yrðu vettvangur fyrir
íbúasamskipti í nærsamfélagi. Með
þessu yrðu sveitarfélögin laus und-
an hagkvæmnikröfum um land-
fræðilega stækkun sem víða hefur
brotið niður eðlileg tengsl, leitt til
firringar og fælt fólk frá þátttöku í
stjórnunarstörfum og samráði frá
því sem var í smærri byggðarlögum.
Héruðin sem stjórnsýslueiningar
yrðu mótandi aðilar um megindrætti
samfélagsþróunarinnar, hvert á sínu
svæði, með skýru umboði til ákvarð-
ana á vegum lýðræðislega kjörinna
héraðsþinga og stjórna á þeirra veg-
um. Flest það sem viðkomandi
svæði varðar heyrði þar undir, en
áhersla yrði frá byrjun ekki síst á
skipulags- og umhverfismál. Þing-
menn ættu með áheyrnaraðild
greiðan aðgang að þingum hér-
aðanna og stjórnsýslu. Væri úr vegi
að taka þessi mikilvægu mál til um-
ræðu í aðdraganda komandi sveit-
arstjórnarkosninga og á Alþingi
með hliðsjón af fullveldisafmælinu?
Eftir Hjörleif
Guttormsson »Ég hef enn sannfær-
ingu fyrir að endur-
skoða ætti stjórnskipan
landsins, koma á hér-
uðum sem þriðja stjórn-
sýslustiginu og setja í
lög ákvæði um réttindi
og skyldur Reykjavíkur
sem höfuðborgar.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Sveitarstjórnarstigið í ógöngum – hvað er til ráða?