Skírnir - 01.04.2017, Qupperneq 25

25sturlungaöld og ritun íslendingasagna
IV
Þótt fræðimenn hafi fyrir löngu hafnað því viðhorfi að fornsögur
okkar séu eins konar afrit af veruleikanum, því sem í raun og veru
gerðist, eru tengsl þeirra við söguna með stóru S-i engu að síður
mikilvæg. Íslendingasögur birta stílfærða hugmynd um hvernig
menn (aðallega karlmenn en ekki eingöngu) hafi tekist á um það
sem var þeim mikilvægast á fyrstu öldum byggðar í landinu, hvaða
skorður þeim átökum hafi verið settar og um hvað þau hafi snúist.
Þótt sögurnar séu ólíkar hver annarri á margan hátt, er furðumikið
samræmi í þessum hugmyndum frá einni sögu til annarrar. Það
skýrist best af rótum þeirra í langri munnlegri geymd, hugmynda-
fræði sem hefur lifað fram á ritunartímann og nokkurri samfellu í
grunngerð samfélagsins. Höfundar hinna fornlegu og klassísku Ís-
lendingasagna hafa verið mótaðir af þessari gömlu hugmyndafræði
en jafnframt orðið fyrir vaxandi áhrifum af hugmyndalegu, félags-
legu og pólitísku róti Sturlungaaldar. Í ófriði aldarinnar blasti æ
skýrar við bilið milli hugsjónar og veruleika, glæstur hetjudauði
með óskerta sæmd var jafn sjaldgæfur og kristilegur fórnardauði.
Suma hefur þetta ekki snortið mikið, aðra djúpt, en heimsmyndin
er í meginatriðum sú sama. Þessar tilfinningar hafa verið enn flókn-
ari vegna þess að hugmyndafræði kirkjunnar gat rekist harkalega á
hefðbunda heimsmynd og það hátterni sem við blasti í valdabarátt-
unni, en þó var kirkjan meðleikandi í hinu veraldlega valdatafli.
Grundvallarbreytingar urðu smám saman á samfélaginu á síð -
ustu áratugum 13. aldar og í upphafi þeirrar næstu. Snemma á 14. öld
hafði ný samfélagsskipan fest sig í sessi; valdið gekk nú út frá kon-
unginum, refsing átti að koma í staðinn fyrir hefnd, og einstaklingur
sem taldi sig frjálsan og jafnvel göfugan mann, bar ekki leng ur sömu
ábyrgð á eigin lífi og sæmd og forðum. Þetta og auðvitað fleira hefur
breytingar í för með sér. Ekki hnignun heldur breyttan smekk og
áhugamál. Þótt rómansan og kynjasagan séu komnar inn í íslenskar
bókmenntir á 13. öld, og eigi að hluta rætur í fornri munnlegri
geymd, hefst blómaskeið þeirra sem ritaðra bókmennta eftir 1300.
Þjóðernisrómantískar hugmyndir um gullöld frjálsra bænda sem
hafi lokið 1262 eru ekki forsenda fyrir þeirri skoðun að þjóðfélags-
skírnir
Skírnir vor 2017.qxp_Layout 1 31.3.2017 13:23 Page 25