Saga - 2009, Blaðsíða 63

miklu verðfalli á útflutningsafurðum. Mörg fyrirtæki urðu gjald -
þrota, einkum sjávarútvegsfyrirtæki sem ráðist höfðu í dýr skipa-
kaup, en kaupfélög sveitabænda börðust einnig í bökkum. Síldar -
verk endur töpuðu einnig stórum fjárhæðum í „krakkinu“ 1919–
1920, þegar stórkostlegt verðfall varð á saltsíld. Íslenska krónan féll
miðað við aðra gjaldmiðla, þótt yfirvöld þráuðust við að viður-
kenna það. Svartamarkaður myndaðist með krónuna, mikill skort-
ur varð á gjaldeyri og var honum mætt með innflutningstakmörk-
unum. Fyrst árið 1922 var krónunni leyft að síga niður fyrir þá
dönsku og þá rættist úr gjaldeyrisvandræðum. Nú var íslenska
krónan orðin að sjálfstæðum gjaldmiðli með sérstaka gengisskrán-
ingu og hafði stefna stjórnvalda í gengismálum mikil áhrif á við -
gang efnahagslífs, en víða um lönd voru miklar sviptingar í þeim
efnum á árunum milli stríða.
Í gjaldeyriskreppunni síðsumars 1920 komst Íslandsbanki í
mikil greiðsluvandræði vegna þess að aðalviðskiptabanki hans í
kaupmannahöfn kippti að sér hendinni um frekari fyrirgreiðslu.
Landsbankinn átti einnig við mikla greiðsluerfiðleika að stríða.
Höggvið var á hnútinn með því að ríkið ábyrgðist stórt lán til bank-
anna tveggja. Lánið þótti slíkum tíðindum sæta að það hefur síðan
gengið undir sérstöku nafni: enska­lánið. Það var tekið í september
1921 og nam 500.000 sterlingspundum. Lánskjörin voru slæm —
lánið skyldi greiðast á 30 árum með 7% vöxtum — en það sem fór
mest fyrir brjóstið á mönnum var að ríkissjóður ábyrgðist greiðslu
lánsins með veði í tolltekjum landsins. Ríkisstjórnin lá undir miklu
ámæli vegna lántökunnar sem mörgum þótti niðurlæging fyrir hið
nýfullvalda ríki.
enska lánið nam alls 10,5 millj. kr. sem skiptust milli Íslands-
banka (5,9 millj. kr.), Landsbankans (1,9 millj. kr.) og ríkissjóðs (2,7
millj. kr.), sem var rekinn með miklum halla vegna efnahagserfið -
leikanna. Fram til ársins 2008 er þetta ein stærsta bráðaaðgerð
stjórn valda til aðstoðar bankakerfinu. Lánið nam þó aðeins 8% af
landsframleiðslu ársins 1921. Hér er rétt að hafa í huga að á þessum
árum var eiginleg seðlabankastarfsemi ekki fyrir hendi og enginn
banki sem starfaði sem lánveitandi til þrautavara. Það kom í hlut
ríkisins að ganga í ábyrgð fyrir bankana tvo og jafnvel taka á sig
nokkrar af þeim skuldbindingum sem þeir höfðu gengist undir.
Haglægðin langa hafði ýmsar efnahagslegar og pólitískar afleið -
ingar í för með sér. Í fyrsta lagi snerust stjórnmálaflokkar og al -
menn ingsálitið gegn Íslandsbanka vegna glannalegrar stjórnar í
efnahagskreppur á íslandi 1870–2000 63
Saga vor 2009 UMBROT NOTA-1:Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2009 15:52 Page 63